Vertaald proza

BOEKEN NR. 10, DECEMBER 2023

Judith Schalansky: De nek van de giraf

door Carl De Strycker

Oorspronkelijk vertaald bij uitgeverij Signatuur als De lessen van mevrouw Lohmark (2012) krijgt het succesboek Der Hals der Giraffe van de Duitse grafisch vormgeefster en schrijfster Judith Schalansky een nieuw leven onder de meer betekenisvolle titel De nek van de giraf.

Inge Lohmark is al dertig jaar lerares biologie en sport aan het Charles-Darwingymnasium ergens in Noord-Oost-Duitsland. Omdat de streek geteisterd wordt door werkloosheid trekken de meeste mensen er weg en zal de school waar ze lesgeeft bij gebrek aan leerlingen binnen een aantal jaar definitief sluiten. Nog twaalf kinderen heeft ze in de klas, stuk voor stuk losers volgens haar. De schematische klasschikking met daarbij haar inschatting van de leerlingen laat weinig aan de verbeelding over. Zo vindt Lohmark Saskia een typisch puberaal huppelkutje dat zich voornamelijk om haar uiterlijk bekommert, is Ellen voor haar ‘nu al overbodig als een oude vrijster’, noemt ze een grotsalamander mooier dan Tom, gelooft ze dat Paul wel intelligent is, maar lui en vindt ze Tabea zowel lichamelijk als geestelijk ‘niet veelbelovend’.

De onverbloemde manier waarop ze over haar leerlingen denkt, is exemplarisch voor de rest van het boek. We krijgen de furieuze innerlijke monoloog van een gefrustreerde leerkracht oude stijl. Dynamische werkvormen, ho maar; frontaal onderwijs, dat werkt nog altijd het beste. Toenadering tot de leerlingen? Doe niet belachelijk, een licht dictatoriaal regime dient er in de klas te heersen. Leerkrachten die het anders doen — watjes. De openingszinnen van het boek zetten de toon: ‘“Zitten”, zei Inge Lohmark, en de klas ging zitten. Ze zei: “Boek open op bladzijde zeven”, en ze sloegen hun boek open op bladzijde zeven’. Wat daarop volgt, is behalve een uitgebreide en met plaatjes geïllustreerde cursus biologie, vooral de tirade van een zwaar gedesillusioneerde vrouw tegen alles en iedereen.

Nu heb ik mijn hele schooltijd lang een bloedhekel aan biologie gehad, maar ik moet zeggen dat ik mij bij De nek van de giraf geen moment verveeld heb. Dat komt door het cynische commentaar van de lerares op haar collega’s (de fragmenten die in de leraarskamer spelen, zijn hilarisch), maar ook bij alles wat ze onderwijst, of het nu gaat om het uitsterven van dieren of om het kruisen en bevruchten van koeien. Ze schept er een duivels plezier in om de kinderen uit hun droomwereldje te halen door met natuurfeiten te komen. Cultuur is een leugen voor zwakkelingen, de natuur daarentegen liegt nooit, maar is hard en genadeloos. Wat te denken bijvoorbeeld van dit binnenpretje wanneer ze haar leerlingen de opdracht geeft om tegen de volgende les de bloedgroep en resusfactor van zichzelf en hun ouders uit te zoeken: ‘Eens kijken of er weer een kind bij was dat daarna geen vader meer had’.

Behalve dat soort opmerkingen, is het Lohmarks volgehouden biologische discours dat frappeert. Ook wanneer het in de leraarskamer over politiek gaat, ook wanneer het over menselijke relaties gaat, altijd begrijpt ze de situatie vanuit de premissen van haar vak. Ze is een darwinist pur sang: het gaat om de ‘survival of the fittest’, en ze is een vurig aanhanger van (haar bijna naamgenoot) Lamarck, de evolutionair bioloog die geloofde in de ontwikkeling van organismen door hun aanpassingsvermogen en perfectioneringsdrang. Zo was het de giraf met de langste nek die in tijden van voedselschaarste het hoogste kon reiken en dus het best kon overleven. Op die manier heeft die zich kunnen handhaven, ook als soort. Voor mensen, toch niets anders dan geëvolueerde dieren, geldt precies hetzelfde, zo is Lohmarks overtuiging. Natuurlijke selectie dus — daarom dat ze het laat gebeuren wanneer haar leerlinge Ellen zwaar gepest wordt; daarom dat ze bewust het gedrag van een dier kopieert in plaats van op menselijke wijze te reageren wanneer ze bij de directeur moet komen voor een onaangenaam gesprek over haar toekomst.

In een dergelijk wereldbeeld bestaat er natuurlijk ook niet zoiets als liefde of gevoelens. Het gaat enkel en alleen om het voortbestaan van de soort — om voortplanting en dus om chemische processen. Dat lijkt heel erg op te gaan voor Lohmarks eigen situatie: haar man heeft zich volledig toegelegd op het fokken van onnozele beesten als struisvogels (evolutionair gezien mislukkelingen, want vleugels hebben ze, maar vliegen kunnen ze niet); alleen als zijn overall gewassen moet worden, hebben ze nog iets wat van ver op communicatie lijkt. Haar dochter in de VS mijdt dan weer elk contact en het kind waarvan ze zwanger was na een slippertje liet ze weghalen. Liefdeloosheid troef dus in haar leven. Tot ze plots geïnteresseerd raakt in de scholiere Erika. Al op het grondplan van de klas viel op dat zij werd geassocieerd met het paarse bloempje ‘dopheide’.

Het zijn verwarrende gevoelens voor Lohmark, die vanuit haar strikt biologische kijk op de wereld niet te plaatsen vallen. Plots doet ze allerlei dingen die ze steeds heeft afgekeurd: ze spreekt het meisje aan op de bus, terwijl ze er heilig van overtuigd is dat contact met leerlingen buiten de schoolmuren vermeden moet worden. Ze neemt haar op een bepaald moment zelfs mee in de wagen. Dit niet bijzonder opvallende en vanuit biologisch perspectief totaal oninteressante meisje (‘Afgebeten nagels. Sprietig bruin haar. Verschoven oog. Vaste, scheve blik. Vermoeid en tegelijk alert’, typeert Lohmark haar op het schema van het klaslokaal) haalt Lohmarks strenge wereldbeeld overhoop en zorgt ervoor dat ze bepaalde grenzen overschrijdt. Moederlijke gevoelens spelen voor dit zwakkelingetje op — compensatie voor het feit dat ze die onderdrukte bij haar eigen dochter toen die bij haar in de klas zat? Niet zeker, maar wel duidelijk is dat hier meer aan de hand is dan een louter rationeel uit te leggen natuurfenomeen.

De genreaanduiding Bildungsroman is op zijn minst ironisch: dit is een roman over een leerkracht die als missie heeft om de kinderen harde feitenkennis bij te brengen. Daarnaast is het natuurlijk een roman waarvan je als lezer bijzonder veel bijleert — op momenten lijkt hij echt op een studieboek, zeker wanneer prenten ingevoegd worden en daarbij de wetenschappelijke uitleg verstrekt wordt. Bovendien hebben de hoofdstukken allemaal titels uit het biologische jargon en wordt, net als in een schoolboek, bovenaan de rechterpagina telkens het begrip genoemd waarover het op die bladzijde gaat. Tegelijk is de genreaanduiding ook serieus, een dubbelheid die in de ‘van’ uit de Nederlandse titel wordt opgevangen: dit boek bevat niet alleen de lessen die mevrouw Lohmark geeft, maar het is ook het verhaal van de les die ze zelf leert. Deze roman tekent namelijk, zoals dat het geval is in een goede, ouderwetse ontwikkelingsroman, het voortschrijdende inzicht en de psychologische evolutie (!) van het hoofdpersonage.

In een boek over biologie, waarin luidop getwijfeld wordt aan emoties, is dat natuurlijk een statement. Schalansky tekent die ontwikkeling van Lohmark van keiharde tante tot iemand die aan haar opvattingen begint te twijfelen subtiel: heel langzaam verschijnen de barstjes, en die leiden — gelukkig, anders ware dit een pathetisch boek geworden — niet tot de grote omslag. Het boek eindigt met enkele vage aanduidingen van waar het naartoe zou kunnen gaan. Tegelijk heeft deze roman ook een politieke laag. Setting is een verlaten industriestadje in Oost-Duitsland waar niet alleen de liefde, maar ook het politieke systeem Inge Lohmark ontgoocheld heeft. Ze ondervindt aan den lijve dat het systeem waarin de economie gecorrigeerd werd het heeft moeten afleggen tegen de vrije markt, waar net zoals in de natuur het recht van de sterkste geldt. Haar darwinistische vertoog, waarin enkel plaats is voor de mooiste, de gezondste, de verstandigste en de best aangepaste valt dan ook te lezen als een soort neoliberaal discours. Wie een dergelijke maatschappelijke orde, geschoeid op sociaal-darwinistische leest zo radicaal voorstaat, belandt duidelijk in een liefdeloze, uiterst individualistische wereld waarin enkel nog het eigen hachje telt. Dat lijkt een waarschuwing voor de lezer die goed oplet in de lessen van mevrouw Lohmark.

Behalve die gelaagdheid — je kan het boek lezen als het verhaal van een teleurgestelde leerkracht old school, als de ontdooiing van een gevoelloze vrouw of als een politieke parabel — zorgen het stilistische raffinement en Schalansky’s oog voor detail in de vormgeving voor een extra dimensie. Als Lohmark de leerlingen de opdracht geeft om hun schoolboek open te slaan op bladzijde zeven, dan gebeurt dat precies op bladzijde zeven van het boek dat je zelf in handen hebt. Wanneer de kinderen naar een afbeelding moeten kijken, zie je die ook. Op die manier krijg je als lezer een ambigue positie. Je hebt het gevoel dat je een van de leerlingen in de klas bent terwijl je voortdurend vanuit het perspectief van Lohmark de gebeurtenissen waarneemt. Een absoluut literair huzarenstukje is de consequente hantering van het natuurkundig vocabularium en de biologische frameworks waarmee het hoofdpersonage de werkelijkheid analyseert. Dat leidt tot bijzonder humoristische momenten, maar zorgt er ook voor dat een aantal actuele thema’s aan de orde gesteld worden. Het belang en de waarde van cultuur, de klimaatverandering, de mode om vegetarisch te eten — stuk voor stuk onderwerpen die met het nodige sarcasme vanuit een biologisch-evolutionair perspectief becommentarieerd worden, wat je dwingt om zelf stelling te nemen vanuit je eigen levensopvattingen.

De nek van de giraf is hard, maar tegelijk grappig, het is een schoolroman in de beste traditie, maar voor wie wil ook een onconventionele DDR-roman, het verhaal biedt een uitgebalanceerd psychologisch portret in monoloogvorm en het stelt vragen zonder conclusies te trekken. Lang geleden dat we nog eens zo’n goed (en dus onopvallend) geconstrueerd boek lazen dat tegelijk zo vermakelijk was. Ik wil er dan ook graag mijn nek voor uitsteken.

Judith Schalansky: De nek van de giraf, Meridiaan, Amersfoort, 2023, 224 p. ISBN 9789493169852. Vertaling Der Hals der Giraffe door Goverdien Hauth-Grubben. Distributie De Wolken

deze pagina printen of opslaan