Vertaald proza
BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2023
José Emilio Pacheco: Gevechten in de woestijn
door Hugo Van Hoecke
Wie zei ook weer dat Mexico te beklagen was, ‘zo ver van
God en zo dicht bij de Verenigde Staten’? Niet dat deze uitspraak rechtstreeks
toepasselijk is op de inhoud van dit compacte verhaal, maar ze raakt wel het soort
gespletenheid die het land altijd wel enigszins kenmerkte, maar die kort na het
einde van de Tweede Wereldoorlog vol tot explosie kwam doordat Mexico in een
mum van tijd vervelde van een land met een president alias God-de-Vader en
voorts ‘een land van tradities, van gezinnen aan tafel en zoete deegwaren met
vertrouwde namen’ tot een land dat het kosmopolitisme omarmde en in het
bijzonder de attractieve populaire cultuur die de grote noorderbuur deed
binnenwaaien. Hoe deze transformatie zich uitte bij de kinderen uit die tijd --
we schrijven 1948 -- en met name op de auteur tijdens zijn kinderjaren, krijgen
we hier in een notendop opgediend.
In zijn verhaal verbergt José Emilio Pacheco zich achter
het jongetje Carlos, een Mexicaantje van nog geen tien jaar oud, die in de
Roma-wijk van Mexico-stad opgroeit zoals iedere jongen ter wereld opgroeit, met
een aantal normen die hij van huis uit meekrijgt of die hem op school worden
aangereikt -- doorgaans traditioneel van aard – en de ontdekkingen die hij als
jonge knaap zelf doet in een wereld die zich gaandeweg voor hem opent. Het ene
staat het andere niet meteen in de weg, maar pijnlijke aanvaringen blijken
moeilijk uit te sluiten. Dat is het geval wanneer de jongen kinderlijk verliefd
wordt op de ravissante moeder van zijn schoolmaatje Jim en in al zijn naïviteit
die fascinatie ook uitspreekt tegenover haar. Alleen al zulke ‘onzedelijke’
liefdesverklaring zet zijn hele omgeving op stelten. En ook al maakt zijn
oudere broer Héctor het zoveel bonter dan hijzelf, de hele opvoedersgilde sabelt
uitgerekend Carlos neer. Hij houdt er nadien een wrang gevoel aan over: ‘Ik
werd beoordeeld volgen wetten die niet pasten bij mijn daden’. Maar zijn
kinderlijke verliefdheid zal hij, jaren later, nooit ontkennen.
Dit is een beeldig verhaal
bescheiden van omvang. Als je de uitvoerige inleiding van collega-auteur Valeria
Luiselli in mindering brengt beslaat het amper 70 bladzijden. Niettemin is het
werkje, dat een kwart eeuw geleden werd geschreven (in 1981), intussen
opgeklommen tot de rang van topwerk in de moderne Mexicaanse literatuur. Dat
heeft zo zijn redenen, en die worden door Luiselli toegelicht in haar kaderende
bijdrage. Zij beklemtoont dat de jonge Carlos het Mexico representeert van de
jaren 1950: ‘met het hoofd in de wolken maar niet in staat het moderne leven
dat zich aandient te omarmen’. In die tweespalt tussen traditie en moderniteit
prijkt op de voorgrond Carlos, doldraaiend in de buitenlandse cultuur: film,
muziek, lectuur, waardoor de samenleving wordt overspoeld. Op het tweede plan die
samenleving zelf, nostalgisch gevangen tussen de weemoed naar weleer en het
onbehagen om wat staat te gebeuren. En ten slotte het land als zodanig, dat
nooit meer zal worden zoals het vroeger was. Of in de woorden waarmee Pacheco
zijn verhaal afrondt: ‘De school is gesloopt, het gebouw waar Mariana woonde is
gesloopt, mijn huis is gesloopt, de wijk Roma is gesloopt. Die stad bestaat
niet meer. Dat land bestaat niet meer’. Er is zelfs geen herinnering meer aan
het Mexico van die jaren, stelt de oudere Carlos, maar ‘dat kan niemand iets
schelen: wie zou er terug kunnen verlangen naar die verschrikking?’
Pacheco heeft
herhaaldelijk gezegd dat het schrijven van Gevechten in de woestijn voor
hem een geheugenoefening was, een soort oefening in nostalgie. ‘Ik herinner me,
ik herinner me niet’ zijn de aanvangswoorden van dit simpele maar doodeerlijke verhaal
waarin het onverkwikkelijke verleden en een onzekere toekomst elkaar kruisen.
Pacheco zat daar midden tussenin. Zijn herinneringen doen er dus toe, al was
het maar omdat zij die schakelperiode op zo’n treffende wijze in beeld brengen.
Joé Emilio
Pacheco: Gevechten in de woestijn, Koppernik, Amsterdam 2023, 100 p. Vertaling
van Las batallas en el desierto door Arie van der Wal. ISBN 9789083274386.
Distributie De Wolken
deze pagina printen of opslaan