Beschouwingen

Liefde, warmte en verstilling: * Bart Moeyaert over het vertalen van woordjes, rijm en ritme

door Karin Kustermans

In het voorjaar van 2013 interviewde Karin Kustermans Bart Moeyaert over de kunst van het vertalen. Het gesprek verscheen in De Leeswelp 2013, nr 5. Het ging  over het plezier van het vertalen, over het zwoegen, over het aandachtige lezen dat vertalen is, over mooie ontdekkingen in andere talen, en over al de problemen die kunnen rijzen als je een tekst van de ene taal overzet in de andere. Of hij daar misschien een voorbeeld van kon geven? Een voorbeeld dat het voor lezers van het interview allemaal concreter zou maken? En of hij een voorbeeld had! Terwijl Moeyaert vertelt over het boek dat hij net vertaald heeft, All through my town, een prentenboek met illustraties van Leo Timmers en tekst van Jean Reidy, begint hij op het bureaublad van zijn computer te zoeken naar de vertaling ervan. 
 
Daar heb je het al,’ zegt hij,  terwijl hij de namen van de mappen overloopt: ‘Eerste poging, tweede poging, derde poging… Hier heb je al een voorbeeld, en dat is dan nog maar de flaptekst:
 
Looking 
Talking 
Reading 
Walking 
All through my town. 
 
In het Engels loopt dat, maar stel je dat eens voor in het Nederlands:
 
Kijken 
praten 
lezen 
slenteren
 
Het rijmt niet meer, wat heb je eraan? In het Nederlands zijn het niet meer dan vier woordjes na elkaar.’
En dan gaat het verder in de Engelse versie:
 
Rising
Waking
Bread is
Baking
School bus honks its horn.
 
‘Waking en baking rijmen, maar die ‘horn’ op het einde rijmt ook op het laatste woord van de volgende spread, kijk maar:
 
Seeding 
Sowing
Rooster
Crowing
Counting ears of corn.
 
Er zit dus een dubbel rijm in, dat het hele boek door volgehouden wordt. Ga daar maar eens aan zitten, dat is in vertaling absoluut niet haalbaar. Wat ik dan doe… Kijk, dit is de eerste versie.
 
Goeiemorgen
broodje smeren
tanden poetsen
schone kleren
 
En nu… man man, wat gaan we doen? We kunnen niks doen, we kunnen buiten een liedje zingen, een liedje fluiten… Maar die opsomming werkt niet, bladzijde na bladzijde... Uiteindelijk is er bijna niks overgebleven van wat er oorspronkelijk stond. Het enige wat gebleven is, is ‘Brood van Bruin’ op het uithangbord van de bakkerij. ‘Bakker Bruin’ was het in het begin. Maar brood moest, want ik moest trouw zijn aan de tekening. Voor de rest werd het:
 
Elke dag om
Klokslag zeven
komt de hele 
stad tot leven
 
Zeven-leven: dat is mijn enige rijm. En wanneer ik die vier regels zie, wordt de vormgever in mij wakker. Die denkt: dit staat er goed, dit is een mooi blokje van vier regels. Dat sliertje, dat er in het Engels nog op volgt, ‘School bus honks its horn’, dat is grafisch niet mooi en dus doe ik dat niet meer. Het dubbele rijm heb ik opgeofferd aan de snelheid, aan het ritme... Het was echt niet makkelijk.’
 
Of hij dan in het begin, toen hij het manuscript kreeg, gedacht had, dat het een makkelijke klus zou zijn? 
 
‘O ja. Ik dacht: dat kan ik wel snel doen, ja. Een dubbel rijmpje, dat zal wel lukken. Ik dacht dat ik voor de opeenvolging van werkwoorden wel alternatieven zou vinden. Dat is wat ik probeerde in de eerste versie:
 
Goeiemorgen
Broodje smeren
tandenpoetsen
schone kleren
 
Ik dacht echt dat ik zo verder zou kunnen gaan, dat ik dat ritme zou kunnen behouden. Maar neen.  In mijn tweede poging probeerde ik een verhaal toe te voegen aan de illustraties, waarin het kind géén zin heeft om met mama mee te gaan. Ook dat werkte niet.  In de derde versie begon het er al een beetje op te lijken, maar dan nog moest ik dat dwingende ritme kwijtraken. Na-na-na-na, na-na-na-na, na een paar bladzijden ben je dat echt beu. In het begin koos ik bewust voor een snel ritme. Maar hier, op dit punt, vertraag ik. Na de tocht door de stad, staat er:
 
in de brief
in de bus
zitten groeten 
en een kus
 
In het Engels staat er iets helemaal anders, daar gaat de opsomming van werkwoorden gewoon door. Ik heb ervoor gekozen om alles stil te laten vallen. Ik maak het iets persoonlijker, breng er verstilling in. Dat past meteen ook bij het ziekenhuisbezoek op de volgende spread: er komen liefde en warmte in naar voren. Tegelijk bouw ik op naar het samen lezen met mama, en naar het einde.’
 
Oorspronkelijk verschenen in De Leeswelp 2013 

deze pagina printen of opslaan