Vakliteratuur

Jack Zipes: Breaking the Magic Spell: Radical Theories of Folk & Fairy Tales

door Vanessa Joosen

Autoriteit
Jack Zipes is geen onbekende in deze rubriek rond vakliteratuur over jeugdliteratuur. Eerder al verscheen hier een recensie van zijn boek The Brothers Grimm. Maar het is geen toeval dat deze professor van de Universiteit van Minnesota een tweede keer opduikt: op het gebied van sprookjes is Zipes nog steeds de grote autoriteit. In 2002 werd daarom één van de eerste studies van Zipes heruitgegeven, Breaking the Magic Spell.

Revolutionaire kracht

De eerste editie van Breaking the Magic Spell verscheen al een kwart eeuw geleden, in 1979. Hierin toonde de jonge Zipes zich van zijn radicaalste kant, namelijk als overtuigd marxist. Ook in zijn latere werken zal deze politieke overtuiging doorschemeren in zijn literaire interpretaties, zij het op een minder expliciete manier. Volgens Zipes bezitten de oude volkssprookjes een revolutionaire kracht: door dit genre kreeg het gewone volk een stem om hun frustraties en wensen in een prekapitalistische maatschappij te verwoorden.

Hoop van het volk

Volgens Ernst Bloch geeft het sprookje uitdrukking aan de hoop van het volk: vaak wordt het hoofdpersonage aan het begin van het sprookje uitgebuit of vernederd, maar neemt hij of zij daarna het lot in eigen handen. Denk bijvoorbeeld aan Hans en Grietje, twee kinderen die bijna omkomen van honger. Hongersnood was niet ongebruikelijk in de achttiende en negentiende eeuw en voor arme mensen was de beginsituatie van dit sprookje dus zeker herkenbaar. Doordat Hans en Grietje zo moedig en vindingrijk zijn, kunnen de kinderen niet alleen zichzelf, maar ook hun ouders van de armoede redden. Het gelukkige einde biedt hoop en troost voor mensen die het zelf moeilijk hebben.

Samenhorigheid
Volgens Zipes is het volkssprookje ook om een andere reden belangrijk voor arme mensen zonder macht. In de mondelinge vertelcultuur zorgden de sprookjes immers voor een gevoel van samenhorigheid tussen mensen uit de lage sociale klassen.

Subversieve kracht
Maar de subversieve kracht van het volkssprookje werd en wordt volgens Zipes vanuit verschillende hoeken beperkt. Vele mensen moeten het in zijn boek ontgelden. De Gebroeders Grimm, bijvoorbeeld, omdat zij het volkssprookje teveel aanpasten aan de burgerlijke moraal van hun tijd.

Aartsvijand Disney

Maar aartsvijand nummer één is en blijft Walt Disney als vertegen-woordiger van het Amerikaanse kapitalisme: door de sprookjes in te passen in zijn commerciële machine probeerde Disney elke subversieve kracht te onderdrukken. Verbeelding en zelfstandig denken worden niet meer gestimuleerd, elke creativiteit wordt de kop ingedrukt.

Bettelheim
Een andere aanval van Zipes is gericht tegen Bruno Bettelheim, de psychoanalyticus die naam en faam maakte met Het nut van sprookjes. Zipes beschrijft hoe Bettelheim veel van zijn experimenten verzon en zijn theorie plagieerde van andere denkers. Bovendien beweert Bettelheim dat hij inzicht heeft in het onbewuste van kinderen, iets wat Zipes helemaal in twijfel trekt.

Hedendaagse fantasy

In de nieuwe versie van Breaking the Magic Spell uit 2002 werd één hoofdstuk toegevoegd, over hedendaagse fantasy zoals Harry Potter en Philip Pullman. Over Potter is Zipes niet bepaald enthousiast, over Pullman wel.

Gedateerd
De rest van het boek bleef grotendeels ongewijzigd, en dat merk je al snel. Zipes is erg rechtlijnig in zijn marxistisch denken, en daardoor lijken sommige hoofdstukken sterk gedateerd. Hij ziet het marxisme als een manier om verdekte ideologieën in de maatschappij en de literatuur te ontmaskeren, maar lijkt hierbij te vergeten dat het marxisme zelf een ideologie is. Ook Zipes beperkt immers de vele interpretatiemogelijkheden die het sprookje in zich draagt, iets wat hij andere denkers verwijt. Net zoals je je als kijker beter niet teveel laat meeslepen in de zeemzoete wereld van Walt Disney, moet je ook als lezer steeds kritisch blijven bij de radicaal marxistische interpretaties van Jack Zipes.

Jack Zipes : Breaking the Magic Spell: Radical Theories of Folk & Fairy Tales, Kentucky: University of Kentucky Press, 2002, 278 p. ISBN 0813190304

Oorspronkelijk verschenen in De Leeswelp 2002

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri