Een befaamd dirigent, meer walrus dan mens, zijgt tijdens een
concert op het podium neer. Zwaaiend met zijn stokje blijft hij grommend en
stuiptrekkend op de grond liggen, terwijl zijn eega door het middenpad naar
voren rent, luidkeels herhalend: 'Pas de presse!! Pas de médecins!! Pas de
presse!! Pas de médecins!!' In de zopas verschenen bundel columns Over het
raadsel van woorden, tonen en stemmen beschrijft Cees Nooteboom levendig
zijn muzikale ervaringen bij talloze klassieke concerten en vermengt hij het
lijfelijke en het geestelijke in soms turbulente, soms rustig kabbelende
stukjes. Het zijn momentopnamen die uiteenlopende ervaringen en gevoelens
vertolken (van bewondering, euforie, over hoogtevrees, claustrofobie,
zeeziekte, tot jaloezie, verbijstering, paniek), aaneengeregen tot een zwierige
compositie. Alle columns verschenen eerder in Preludium, het blad
van Het Concertgebouw en het Koninklijk Concertgebouworkest.
Als een volleerd orkestleider
dirigeert Nooteboom je naar het puntje van je stoel met deze bloemlezing van
muzikale hoogtepunten, die hij tijdens uitvoeringen wereldwijd beleefde. In
zijn schrijven verenigen zich de reiziger en de cultuurliefhebber. Elke manier
van reizen vraagt volgens de maestro om andere muziek. 'Op tienduizend meter
hoogte liever Händel dan Schönberg'. Bij grote hoogte hoort immers iets
triomfantelijks. In de trein verkeert hij bij voorkeur in een cocon van
kamermuziek of pianosonates.
Met deze stukjes richt Nooteboom zich nadrukkelijk tot de
leek. Nergens bespeelt hij een register dat slechts voor de muziekkenner
toegankelijk is. Hij vermijdt technische analyses en gedetailleerde
beschrijvingen, schenkt vooral aandacht aan de omgeving, de omstandigheden, de
sfeer. Je hoeft geen specialist te zijn om van klassieke muziek te genieten, al
helpt het wel als je noten of een partituur kunt lezen, want dan kun je 'horen
zonder te horen'.
Nooteboom buigt zich over interessante vragen, zoals: Wat hoort iemand
die geen noten kan lezen, iemand die louter sentimenteel, literair luistert?
Hoor je muziek die je in een droom hoort echt of droom je alleen maar dat je
haar hoort? Mag je naar Schubert luisteren terwijl je zwemt? Hoe beschrijf je
muziek die niet bestaat? Hoe klinkt radicale zinloosheid in de klassiek muziek?
Wat te denken van een concert van John Cage dat 639 jaar beoogt te duren?
'Nieuwsgierigheid
en haar echo's, daaruit bestaat de helft van mijn leven,' mijmert Nooteboom.
Tijdens een celloconcert in een kerk had hij het gevoel 'of we met kerk en al
de lucht in vlogen naar een gebied waar de lucht zo ijl is dat men het er niet
lang uit kan houden'. Na het bijwonen van een uitvoering van het tweede
strijkkwartet van Sjostakovitsj, noteert hij: 'Begint zoals een Japanse
meesterkalligraaf zijn eerste streek op het witte papier zet, met een flash,
zo'n brutale brede veeg die er in één keer staat'. Voorts bezingt hij vurig de
melancholie en de sensualiteit van het cellospel. Hij heeft het over de
verschillende soorten applaus, de merkwaardige gedragingen van dirigenten en de
maniakale precisie van componisten. In een prachtstukje lees je over de
verbijstering van Ravel vanwege het internationale succes van de Boléro, een
stuk dat hij zelf als een 'Fremdkörper' in zijn oeuvre beschouwde. Ravel vond
het helemaal geen muziek, zag het als een technische oefening, een machine.
In de voor mij
mooiste column denkt Nooteboom terug aan de stormachtige manier waarop een
concertpianiste hem Chopin teruggaf. Kaap Hoorn was de plek waar hij, bij
windkracht tien, aan boord van een zwevend schip, naar een pianoconcert
luisterde. De intensiteit van die ervaring werd nog verhevigd omdat de pianiste
zich wanhopig probeerde vast te klampen aan de zwalpende vleugel.
De bundel eindigt met
diepreligieuze muziek van Arvo Pärt: 'droomgezangen uit een parallelle wereld'.
Tijdens een ontmoeting met Pärt viel Nooteboom diens vergeestelijkte gezicht
met een gelukzalige uitdrukking op. Hij wilde Pärt een enkele vraag stellen.
Over het wezen van de muziek, over het raadsel van woorden, tonen en stemmen.
Pärts intrigerende antwoord nodigt alvast uit om de door Nooteboom aangewezen
weg te bewandelen en zich verder te verdiepen in het wonder van de muziek.
Cees Nooteboom:
Over het raadsel van woorden, tonen en stemmen. Koppernik, Amsterdam 2022, 118
p. ISBN 9789083262161. Distributie De Wolken
deze pagina printen of opslaan