Letterkunde

BOEKEN NR. 1, JANUARI 2022

Rudi Wester: Bestaat er aan raarder leven dan het mijne? Jef Last, 1898-1972

door Bart Vonck

Eeuwig buitengesloten  

Het is een bizarre situatie: een ruime biografie over een schrijver van wie geen boeken in de aanbieding meer zijn. Zelfs al is de man in kwestie naast een auteur van romans, poëzie en essays ook sinoloog, schilder, polyglotte journalist, vertaler en provo geweest. Bovendien is hij al in 1972 overleden en is de tijdsgeest radicaal veranderd. Misschien precies daarom. Biografe Rudi Wester heeft haar voorbereiding secuur gevoerd en ook orale bronnen (o.m. de kinderen) aangeboord om breeduit over Jef Last (1898-1972), ‘Nederlands letterkundige vechtjas nummer één’, te schrijven.  
 
Om dat te kunnen doen zijn twee zaken onontbeerlijk. Een inzicht in de periode én in de persoon. Laat dat nu de grootste verdienste van dit lijvige boek zijn. Jef Last wordt geplaatst in de tijd die hem voortbracht en hem maakte tot wie hij was: een onvervalst en gewetensvol vechter voor wie in de afgronden van de geschiedenis terecht dreigde te komen. Gaande van Republikeinse Spanjaarden tot homoseksuelen die zich bewust werden van hun rechten. En er is nog een leidraad in dit werk, die uitgedrukt wordt in het motto van Goethe dat voorin staat: ‘Vergeefs proberen we het karakter van een mens te beschrijven; beter is het om zijn handelingen en daden weer te geven, dan zullen we een beeld krijgen van zijn karakter.’ De biografe kon ook het ongepubliceerde dagboek van Last inkijken, een bron die dit boek tot een unicum maakt, een boek dat toch wel eens zou mogen verschijnen?
 
Om het historisch belang van Last te schetsen, kunnen we een aantal persoonlijkheden aanhalen die deel uitmaakten van het erecomité van de viering van zijn vijftigste verjaardag. Waren daarbij (onder anderen): Albert Camus, Jean-Paul Sartre, André Gide, Martinus Nijhoff en Ed Hoornik. Er werd een grote expositie van zijn beeldend en literair werk ingericht. Rudi Wester vermeldt: ‘Als curiositeit was er het door Jef tijdens de oorlog in zijn geheel overgepende dikke boek van de taoïstische filosoof Lièh Tze te zien. Voor en door deze tentoonstelling zou geld worden opgehaald om hem de mogelijkheid te geven zijn studie Chinees voort te zetten.’ De veelzijdige Last was best een moeilijke kerel en een eersteklas doordouwer, die zijn projecten vaak interessanter vond dan de mensen die zich in zijn omgeving ophielden. Zijn literaire opvattingen waren revolutionair omdat Last de vermenging van feit en fictie voorstond (al in 1934). Wester voegt eraan toe: ‘Bovendien was hij van mening dat een auteur meer iemand was die bestaande teksten op een spannende manier rangschikte dan iemand die volkomen fictief een literaire held schiep.’
 
In 1934 publiceerde Last de roman Zuiderzee, een vrije beschrijving van een homoseksuele relatie. Hij doorbrak daarmee het taboe op de homoseksualiteit in de Nederlandse maatschappij en letteren. Rudi Wester beschrijft fascinerend de vriendschap die groeide en bloeide tussen de Franse schrijver (en latere criticus van het stalinisme) André Gide en Jef Last, die een leidsman nodig had in zijn strijd voor seksuele en maatschappelijke bevrijding. Een essentiële periode in het leven van Last was zijn deelname aan de militaire strijd tegen het Spaanse fascisme, waardoor hij lang van zijn Nederlands staatsburgerschap verstoken zou blijven. Het was ook op deze strijd dat zijn inzet in de Communistische Partij zou stuklopen. Zijn lotgevallen pende Last neer in De Spaanse tragedie die ook in het Frans en het Engels (en in andere talen) vertaald werd.
 
Voor de periode van de Tweede Wereldoorlog moest de biografe beroep doen op ‘gewone, oude kleine dametjes’ die haast onopvallend tegen de vijand streden en bij wie Last ondergedoken zat. Een andere dimensie die Wester aanboort, is die van het leven van vaak kortstondige bladen en tijdschriften die een grote rol speelden in het militante leven. Last was medestichter (in januari 1940) van Levensrecht, het eerste homotijdschrift in Nederland. Ook zette hij het illegale blad De Vonk op, ‘een van de belangrijkste verzetsbladen’. Wester wijst herhaaldelijk op het persoonlijke conflict dat in Jef Lasts leven de kop opstak: ‘Hij was autoritair én slaafs. Meevoelend én lomp. Onconventioneel én burgerlijk. Homo én hetero. Samen met zijn hoogsensitieve, neurotische karakter zorgde die gespletenheid voor hoge toppen en diepe dalen in zijn leven, die elkaar onvermoeibaar en snel afwisselden.’
 
Na de oorlog trekt Last naar Indonesië en Bali. Na 1947 was de belangstelling voor zijn literaire werk sterk gedaald en drongen zich andere horizonten op. Hij zou nog Chinese filosofie studeren in Hamburg en een bruggenbouwer worden tussen Oost en West. De behoudsgezinde Nederlandse maatschappij gaf Last rake klappen: ‘Jef was zijn geloof in de arbeider kwijt en een wereldrevolutie interesseerde hem niet meer, al bleef hij een niet-partijgeboden socialist.’ Toch bleef hij zich inzetten voor meer vrijheid voor homoseksuelen, persoonlijk en politiek. En hij maakte nog grote reizen door het Verre Oosten en schreef daarover. Hij bezocht eindelijk China (in 1963) maar schonk zijn hart uiteindelijk aan Japan. In 1966 kreeg hij de Joost van den Vondel Prijs. Hij engageerde zich in het ‘provotariaat’. In 1971 lagen zijn mémoires bij uitgeverij Wolters Noordhoff, die echter eiste dat de homoseksuele ervaringen eruit moesten. Last overleed op 15 februari 1972 en dat was in binnen- en buitenland een gebeurtenis van de eerste orde.
 
Rudi Wester heeft met deze biografie een lacune opgevuld in de intellectuele geschiedenis van Nederland. Haar bronnenonderzoek is indrukwekkend. Ze roept een man op die zich, hoe ‘raar’ ook zijn leven was, intens heeft geëngageerd in allerlei beslissende gevechten. Van hem lezen we hier een indringend portret maar ook van de tumultueuze tijd waaruit hij niet los te wrikken valt.
 
Rudi Wester: Bestaat er aan raarder leven dan het mijne? Jef Last, 1898-1972, Prometheus, Amsterdam, 2021, 564 p. : ill. ISBN 9789044629040. Distributie L&M Books

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri