Nederlands proza

BOEKEN NR. 8, OKTOBER 2024

Mariken Heitman: De mierenkaravaan

door Marlies van Breda

‘Naamloos ben ik, maar niet ongekend.’ Op deze manier stelt de alwetende ik-verteller in de derde roman van Mariken Heitman (1983), De mierenkaravaan, zich voor. Hij beschrijft en becommentarieert de personages die zich in de tuin bevinden. Wie is deze mysterieuze verteller die de lezer aanspreekt en ‘samenhang aanbrengen’ als zijn taak ziet?  
 
Het verhaal speelt zich af op een tuinderij waar de veertigjarige Kiek samen met vrijwilligers en stagiaires biologische groenten kweekt. De tuinderij is haar wereld. Zij ziet het als haar taak op dit kleine stukje aarde de samenhang tussen mens en natuur te bewaken. Hieraan ontleent zij haar identiteit: ‘jij bent de tuin’, aldus haar stagiaire Vicky.
 
Wanneer een haas door haar domein rent, ziet Kiek dit als een slecht voorteken. Niet veel later krijgt zij de diagnose MS en realiseert ze zich dat het voortbestaan van de tuin bedreigd wordt: na verloop van tijd zal haar toestand verslechteren en zal ze er afstand van moeten doen. Na het slechtnieuwsgesprek met de neuroloog is er echter van acceptatie nog geen sprake: ze stort zich vol overgave op het werk in de tuin. Omdat ze niet als ‘zieke’ behandeld wil worden, bagatelliseert ze haar klachten. De vrijwilligers menen dat ze last heeft van ischias.
 
Haar partner, Wende -- die wel op de hoogte is van de diagnose --, spoort haar aan zich over te geven aan de ziekte, waarna Kiek hun relatie beëindigt en haar intrek neemt in het tuinhuis. Wanneer Vicky haar daar op een winteravond na sluitingstijd aantreft, moet ze de vrijwilligers op de hoogte brengen van haar ziekte. Samen zullen zij proberen de tuin in stand te houden. Joos, een verpleegster die opgegroeid is in het boerenbedrijf van haar ouders, biedt daarbij haar hulp aan. Haar komst markeert het begin van het acceptatieproces van Kiek. Langzaamaan beseft ze dat ze altijd deel uit zal blijven maken van de tuin. Ze draagt immers bij aan de wisselwerking tussen mens, plant en dier die de natuur in stand houdt.
 
In het werk van Mariken Heitman neemt de relatie tussen mens en natuur een belangrijke plaats in. Zij brengt gelaagdheid aan door het universele van de natuurlijke processen te verbinden met individueel-menselijke problemen. In De mierenkaravaan filosofeert zij over de omgang met ziekte en vergankelijkheid. De nadruk op Kieks intentie om de samenhang in de tuin te bewaren, is een weerspiegeling van haar angst om geen controle meer te hebben over haar eigen lichaam. Zij kan pas loslaten en in haar ziek zijn berusten, als ze accepteert dat ze dezelfde levenscyclus doorloopt als planten en dieren, omdat zij deel uitmaakt van hetzelfde ecologische netwerk.
 
Deze natuurinclusieve boodschap komt ook tot uiting in de opbouw van het verhaal, dat ingedeeld is volgens de vier seizoenen en waarin tevens vanuit planten en dieren gefocaliseerd wordt. Heitman wisselt geregeld van perspectief, waarmee ze wil zeggen: er is geen hiërarchie in de natuur, maar een netwerk waartoe ook de mens behoort. Alleen als ook planten en dieren een stem krijgen, zal de ecologische balans bewaard kunnen blijven. Die stem geeft Heitman ze. In De mierenkaravaan worden zij gepersonifieerd: de ganzen schateren, de planten ademen uit vele duizenden huidmonden, de composthopen slapen…
 
Voor de beschrijvingen van de natuur is Heitmans taalgebruik poëtisch, maar ingrijpende emoties en gebeurtenissen in Kieks leven worden afstandelijk en rationeel beschreven. Deze fragmenten beklijven minder dan de natuurbeschrijvingen die ervoor zorgen dat de lezer het boek – ook na eerste lezing – nog geregeld ter hand zal nemen.  
 
De mierenkaravaan is een ingenieuze roman die een actieve leeshouding vergt. Het verhaal biedt filosofische overdenkingen die de lezer uitdagen het eigen standpunt te bepalen. Daarnaast biedt Heitman (afgestudeerd in de biologie) meer inzicht in het groeiproces van planten en de bescherming van gewassen, waarmee ook de amateur-moestuinier zijn/haar voordeel kan doen.  
 
Mariken Heitman: De mierenkaravaan, Atlas/Contact, Amsterdam 2024, 206 p. ISBN 9789025474546. Distributie VBK België


deze pagina printen of opslaan