Non-fictie
BOEKEN NR. 6, JUNI 2024
Kris Lauwerys: Van licht naar duisternis
door Thomas van der Zwan
Over het fin de siècle in Wenen zijn bibliotheken volgeschreven en worden nog altijd met verrassende regelmaat non-fictieboeken en romans gepubliceerd. Het tijdperk van Klimt, Freud en Mahler
blijft tot de verbeelding spreken, en dat is niet verwonderlijk: Wenen was rond
het jaar 1900 het epicentrum van artistieke, literaire en wetenschappelijke
vernieuwing, en het (culturele) leven in de hoofdstad van het immense
Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk was doordrenkt van zowel angst als optimisme, van
enerzijds vrees voor een naderend einde en anderzijds een intens verlangen naar
verandering en vooruitgang.
Vertaler Kris Lauwerys woont sinds enkele jaren in Wenen en
draagt nu met zijn eerste zelfgeschreven boek, Van licht naar duisternis,
zijn steentje bij aan de omvangrijke geschiedkundige literatuur over dat zo
intrigerende tijdperk. Knap genoeg biedt zijn boek wel degelijk nieuwe
perspectieven. Ten eerste kondigt Lauwerys in het voorwoord al aan dat hij ‘verder
dan het Wenen van rond 1900’ kijkt. Die belofte lost hij ruimschoots in, want
zijn verhaal is doorspekt met flashbacks naar het midden van de 19de
eeuw en reikt uiteindelijk tot aan de Anschluss bij Nazi-Duitsland in 1938. Ten
tweede belicht Lauwerys de ‘minder bekende aspecten van het veelbesproken
tijdperk’, waarmee hij doelt op de drie hoofdonderwerpen van het boek: de
modeontwerpster Emilie Flöge, de journaliste Milena Jesenská en de schrijfster Veza
Canetti. Door de boeiende levens van deze drie vrouwen onder de loep te nemen en
op indrukwekkende wijze van geur en kleur te voorzien (geen gemakkelijke
opgave, gezien het hier en daar beperkte bronnenmateriaal), slaagt Lauwerys
erin om de lezer het Weense fin de siècle in een nieuw licht te laten
beschouwen, met meer oog voor de patriarchale onderdrukking van vrouwen, voor
het diepgewortelde antisemitisme en de schrijnende ongelijkheid (lees: de
onthutsende naïviteit van de adel en steenrijke kapitalisten met betrekking tot
de primitieve leefomstandigheden van hun duizenden straatarme stadsgenoten in
de buitenwijken).
Literatuur over het fin de siècle zoomt vaak nogal gretig in op de louter
culturele veranderingen, en besteedt dan te weinig aandacht aan de sociale en
politieke spanningen van die tijd; namen als Klimt en Freud verkopen nu eenmaal
goed, die van de antisemitische burgemeester Karl Lueger of de kanselier Ignaz
Seipel niet. Nochtans zijn de sociale ontwikkelingen van die tijd – het opgeklopte
nationalisme, het rabiate antisemitisme, het ontluikende feminisme – niet los
te denken van de culturele revoluties, en zouden vooral die sociale ontwikkelingen
uiteindelijk culmineren in de uitbraak van de Eerste Wereldoorlog en de
ondergang van het keizerrijk. Lauwerys weet in zijn boek echter het clichébeeld
van Wenen als Mekka van het vroege modernisme te doorbreken, door (soms bijna té)
uitvoerig de politieke en sociale conflicten uit die tijd uit de doeken te
doen.
Hoewel
Lauwerys er absoluut in slaagt om de levens van drie intrigerende vrouwen invoelbaar
te maken, bevat het boek alsnog dusdanig veel lange uitweidingen over de
carrières van onder meer Gustav Klimt, Franz Kafka en Elias Canetti, dat soms
het vermoeden ontstaat dat de opzet en ondertitel ‘Drie vrouwen in Wenen’
vooral om marketingtechnische redenen zijn gekozen. Het is duidelijk dat het
bronnenmateriaal beperkt was (vooral in het eerste deel over Emilie Flöge), en
dat Lauwerys zich heeft moeten behelpen met biografische gegevens over mannelijke
tijdgenoten. Hier en daar laat de schrijver zich wellicht ook een tikkeltje te
veel meeslepen door zijn eigen verbeelding, maar dat levert wel een ontzettend
sfeervol boek op, dat de lezer bij vlagen het gevoel geeft echt te weten hoe
het leven in het Wenen van die tijd was.
Van licht naar duisternis is een zeer breed opgezet
en diepgravend boek, geschreven met een frisse en getalenteerde pen, en
onderbouwd met veel passie en kennis van zaken die overal van de pagina’s stralen.
Een zeer knappe prestatie.
Kris Lauwerys: Van licht naar duisternis: Drie vrouwen in
Wenen (1900-1938), Athenaeum-Polak & Van Gennep, Amsterdam 2024. 456 p.
ISBN 9789025312954. Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan