Non-fictie
BOEKEN NR. 8, OKTOBER 2023
Hannah Arendt: Tussen verleden en toekomst. Acht oefeningen in het politieke denken
door Christophe Van Eecke
Het
boek Between Past and Future (1961 en verschillende latere edities) van
Hannah Arendt is een buitenbeentje in de twintigste-eeuwse filosofie. Enerzijds
is het een bescheiden boek: een bundeling van opstellen, zelf noemde ze het
oefeningen (en in die zin essays), in het domein van de politieke filosofie.
Anderzijds behoort deze bundel tot de meest invloedrijke filosofische teksten
van de eeuw. Waar een aantal grote auteurs vooral binnen de filosofie
een sterke invloed hebben gehad zijn er weinig filosofen die een boek hebben
geschreven dat tegelijk filosofisch ambitieus is en toch bijzonder grif wordt
gelezen door het brede publiek. In die zin is Between Past and Future
mogelijk een kandidaat voor het belangrijkste filosofische boek van de eeuw –
al zal menig professioneel filosoof daar een ongeoorloofde hyperbool in zien.
Wat maakt dit
boek zo bijzonder? In wezen gaat het om de manier waarop Arendt, alleen al in
de titel maar uiteraard ook in de teksten, de kern van de menselijke conditie
weet te vatten. Als leerlinge van Heidegger was zij sterk beïnvloed door diens
denken, en Heideggers drieledige analyse van de menselijke conditie in Zijn
en Tijd (1927) is duidelijk waarneembaar in Arendts werk. Heidegger
argumenteerde dat de mens geworpen wordt uit het verleden (hij komt ongevraagd
in een wereld die al bestaat) in een heden (het hier en nu waarin het leven
zich afspeelt) dat open staat (existent is) naar de toekomst, die nog onbepaald
is. Deze kerngedachte staat ook centraal bij Arendt, die haar politieke
filosofie in grote mate denkt vanuit het belang van handelen in het heden,
geïnformeerd door het verleden en met het oog op de toekomst. Dat handelen ziet
zij als een politieke activiteit: het is wezenlijk de daad van dingen in
beweging zetten in de sociale wereld door een standpunt in te nemen. Handelen
is dus de daad waarmee de mens de toekomst vorm geeft, maar altijd in dialoog
met andere mensen.
Dat handelen had Arendt uiteraard al ten volle geanalyseerd in haar
hoofdwerk The Human Condition (1958), waarin ze handelen onderscheidde
van arbeid (voorzien in het levensbehoud) en werk (het maken van duurzame
objecten die samen een leefwereld en cultuur bouwen) als een strikt menselijke
want politieke activiteit. In Between Past and Future gaat het dan om
denkoefeningen over hoe dat handelen vorm kan krijgen in de wereld. Het
beroemdste opstel gaat uiteraard over het belang van opvoeding. Voor Arendt was
autoriteit of gezag (als tegengesteld aan brute macht) een belangrijke
politieke factor en een kerngegeven in de opvoeding. Kinderen opvoeden betekent
kinderen voorbereiden op de wereld. Dat vraagt respect voor de wereld en haar
tradities, ook als men het niet eens is met die tradities, en moet kinderen klaar
maken om later zelf verantwoord te handelen in de wereld. Daarnaast reflecteert
Arendt ook over de band tussen waarheid en politiek, maar ook over de manier
waarop de verovering van de ruimte ons zelfbeeld en samenleven verandert.
Deze essays
blijven brandend actueel: de crisis in de opvoeding is vandaag acuter dan ooit,
cultuuroorlogen woeden rond de vraag of alle westerse tradities niet gewoon op
de schop moeten, en de globalisering heeft ons meer dan ooit in een precaire
situatie gebracht, zowel geopolitiek als ecologisch. Voor al deze kwesties
biedt Arendt belangwekkende aanknopingspunten om na te denken. Daarbij laat zij
zich nooit vatten als ofwel conservatief of progressief, links of rechts: als
deze begrippen vandaag vrijwel betekenisloos zijn geworden dan was Arendt
dergelijke binaire opposities ver vooruit. Zij kiest de kant van het rationele,
behoedzame en humane denken – een positie die vandaag nogal vaak in de hoek
staat waar de klappen vallen. En door deze vertaling (van Willem Visser) op de
markt te brengen, in een betaalbare paperback, levert uitgeverij Octavo het
publieke debat een belangrijke dienst: meer dan welk ander filosofisch boek
verdient Between Past and Future het niet alleen om opnieuw gelezen te
worden – het boek is noodzakelijke lectuur.
Hannah Arendt: Tussen verleden
en toekomst. Acht oefeningen in het politieke denken, Octavo, Amsterdam 2023,
384 p. ISBN 9789490334390. Vertaling van Between Past and Future door Willem
Visser. Distributie EPO
deze pagina printen of opslaan