Letterkunde

BOEKEN NR. 8, OKTOBER 2023

Bram Caers, Jan Pauwels (Red.): De Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Het oudste geïllustreerde handschrift in het Nederlands

door Lisanne Vroomen

De Rijmbijbel is een van de teksten die is overgeleverd van Jacob van Maerlant, een koster die als schrijver actief was in de tweede helft van de dertiende eeuw en die bij het huidige grote publiek wellicht vooral bekend is door Frits van Oostroms boek Maerlants Wereld (Prometheus 2018). Van Maerlant kennen we zo’n 12 grote dichtwerken die in totaal 300.000 verzen beslaan. Die zijn overgeleverd in circa 200 handschriften, wat aangeeft dat Maerlant in zijn tijd veel gelezen werd.  

Naast ridderromans zoals de Historie van den Grale (ca. 1261), schreef hij ook informatieve teksten zoals Der naturen bloeme (ca. 1270), een natuurencyclopedie, en de Spiegel Historiael (ca. 1285), een wereldgeschiedenis vanaf de schepping tot de eerste kruistocht (1095-1099). Ook de Rijmbijbel (1271) past in dit rijtje. In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, is dit geen directe vertaling van de Bijbel op rijm. Maerlant baseert zich op de Historia scholastica (ca. 1170) van Petrus Comestor, een handboek voor Bijbelse geschiedenis. Hij eindigt zijn Bijbel met de geschiedenis van de Joodse opstand tegen de Romeinen. Dit deel staat ook wel bekend als de Wrake van Jerusalem en is gebaseerd op het laatantieke werk Bellum Judaicum van Flavius Josephus.
 
De Rijmbijbel is overgeleverd in 15 complete exemplaren en meerdere fragmenten. Het handschrift Brussel, KBR, ms. 15.001 is een bijzonder luxe exemplaar met 159 miniaturen en 4 margedecoraties. De tekst van dit luxehandschrift is in 1983 diplomatisch uitgegeven door Maurits Gysseling. Hij besteedde echter geen aandacht aan de miniaturen, terwijl die een integraal deel uitmaken van het middeleeuwse handschrift. Onder invloed van de New Philology gaat er inmiddels veel meer aandacht uit naar het handschrift zelf. Dit is meer dan een tekstdrager, maar ook een cultuuruiting in se. Een Bijbel van Philippe Lechmeier en Rébecca Dautremer zou ook heel anders zijn zonder de schitterende afbeeldingen, en dat geldt net zo goed voor het Brusselse handschrift.
 
De nieuwe editie van de Rijmbijbel onder redactie van Bram Caers en Jan Pauwels sluit aan bij deze ontwikkeling. In dit boek staan namelijk juist wel de miniaturen centraal. Het boek begint met een uitgebreide inleiding met artikelen geschreven vanuit verschillende wetenschappelijke disciplines. Zo zijn er onder andere bijdragen over het boekarcheologisch en laboratoriumonderzoek, de lombarden, de illustratiecyclus en de voormalige bezitters van het handschrift. De inleiding biedt hiermee veel extra kennis over het handschrift en maakt het boek voor zowel specialisten als niet-specialisten toegankelijk.
 
Het enige wat ik hier mis, is meer informatie over de door Maerlant gebruikte bronnen. Zoals gezegd is de Rijmbijbel geen vertaling van de Bijbel, maar van de Historia scholastica en de Bellum Judaicum. Hoewel er bij de miniaturen soms kort aangestipt wordt hoe Maerlant omgaat met zijn bronnen, had ik er ook in de inleiding graag meer informatie over gezien: wat zijn deze bronnen precies en hoe gaat Maerlant in grote lijnen te werk met het bewerken ervan? Dit is ook het uitgelezen punt om te verduidelijken dat Maerlants weergave van het Nieuwe Testament in feite een evangeliënharmonie (of diatessaron) is. Hierbij worden de vier evangeliën tot een doorlopend verhaal gemaakt. Dit was in het Middelnederlands een gebruikelijke manier om het evangelie te boek te stellen, denk maar aan het Luikse diatessaron (1275-1300). Dit wordt echter niet aangestipt in de uitgave.
 
Na een uitgebreide inleiding presenteert het boek de 159 miniaturen, telkens voorzien van uitleg en gepaard met de tekst die beschrijft wat er in de miniatuur te zien is. Het gaat hierbij zowel om de tekst van de editie van Gysseling als om een moderne vertaling. Voor de Wrake van Jerusalem, het afsluitend deel van de Rijmbijbel, is er speciaal voor deze editie een transcriptie gemaakt. Verder wordt er per miniatuur aangegeven op welke folio van het handschrift die te vinden is, op welke versregels het bijpassende fragment staat en op welke Bijbelpassage afbeelding en tekst betrekking hebben.
 
Deze manier van presenteren is erg prettig. De afbeelding van de miniatuur en de bijbehorende Middelnederlandse tekst bieden voldoende studiemateriaal voor wie zich zelf verder in de Rijmbijbel wil verdiepen. Uitleg en vertaling zorgen er echter voor dat ook geïnteresseerden een duidelijk beeld kunnen krijgen van de betekenis van tekst en illustraties. De toelichting omschrijft niet alleen wat er te zien is op de miniatuur, maar maakt ook duidelijk hoe zowel traditie als Maerlants tekst de afbeeldingen beïnvloed hebben. De vertaling ontsluit de tekst voor wie het Middelnederlands niet machtig is en voorkomt dat voetnoten bij de tekst nodig zijn en houdt daarmee de bladvulling rustig.
 
Deze nieuwe uitgave is een aanvulling op de bestaande editie van Gysseling. Door beide uitgaves naast elkaar te lezen is het mogelijk om een volledig beeld te krijgen van tekst én illustratiecyclus van het handschrift. Hoewel ik volkomen onderschrijf dat deze aanvulling nodig is, ligt hier ook mijn tweede punt van kritiek. Alleen tekstfragmenten bij miniaturen zijn opgenomen in de nieuwe uitgave. Daardoor is er nog steeds geen volledige uitgave van de Rijmbijbel met tekst én afbeeldingen. Ik snap echter dat ik een Rupsje Nooitgenoeg ben met deze eis en dat er veel praktische bezwaren kunnen zijn om de uitgave te beperken tot het missing piece van eerdere edities; de miniaturen.
 
Deze uitgave is mede tot stand gekomen door het werk van studenten van de universiteiten van Antwerpen, Utrecht en Leiden. Zij hebben onder andere de miniaturen van toelichting voorzien, de moderne vertaling gemaakt en de Wrake van Jerusalem geëditeerd. Ik wil dit graag extra benadrukken, omdat studentenwerk hier op waarde wordt geschat én omdat het coördineren van zo’n groot samenwerkingsproject ook pluimen mag verdienen.
 
Kortom, de uitgave van de miniaturen van De Rijmbijbel van Jacob van Maerlant is en erg mooi en toegankelijk boek. Het boek is een schatkamer met schitterende afbeeldingen die de gewone lezer kunnen verwonderen, maar die ook vanuit kunsthistorisch perspectief erg interessant zijn. Denk bijvoorbeeld aan de beeldmotieven bij veldslagen die ook terugkeren in miniaturen in wereldlijke bronnen. De miniaturen zijn door de toevoeging van toelichting, tekst en vertaling van voldoende context voorzien en dat maakt het ook interessant om de Bijbelverhalen van Maerlant te vergelijken met de Bijbel.
 
Bram Caers en Jan Pauwels (Red.): De Rijmbijbel van Jacob van Maerlant. Het oudste geïllustreerde handschrift in het Nederlands, Amsterdam: Amsterdam University Press 2023, 280 p. : ill. ISBN 9789462988545

deze pagina printen of opslaan