Nederlands proza

BOEKEN NR. 7, SEPTEMBER 2023

Kristien Dieltiens: Carlota, de vrouw die rozen at

door An Van Hecke

Het kan soms vreemd lopen met grote historische figuren die in het ene land meer in het collectief geheugen blijven dan in het andere. Zo wordt prinses Charlotte van België (1840-1927) in Mexico vrij goed herinnerd als de keizerin Carlota de México, echtgenote van keizer Maximiliaan van Mexico, aartshertog van Oostenrijk. Hun keizerrijk, dat nauwelijks drie jaar duurde en in 1867 eindigde met de executie van Maximiliaan door een vuurpeloton, kreeg een plaats in de geschiedenisboeken. Sindsdien heeft hun tragische leven veel schrijvers, theatermakers, filmregisseurs en zelfs operacomponisten geïnspireerd. Vooral de historische roman van de Mexicaanse schrijver Fernando del Paso, Noticias del Imperio van 1987, heeft er ongetwijfeld toe bijgedragen dat de mythe rond de figuur van Charlotte alleen maar toenam. In 2007 riep het tijdschrift Nexos deze nog altijd populaire roman zelfs uit tot de beste Mexicaanse roman van de laatste dertig jaar.  

In Mexico leeft de fascinatie voor Charlotte nog heel erg, terwijl ze in Vlaanderen bij het grote publiek blijkbaar meer in de vergetelheid is geraakt. Toch blijft ook in onze contreien de geest van Charlotte nog rondwaren. Zo was het kasteel van Bouchout in Meise bij Brussel, waar ze de laatste jaren van haar leven doorbracht, de inspiratiebron voor De waanzin van Charlotte (EPO, 2000). Deze mooi verzorgde publicatie in een redactie van Jos Pauwels bundelt filosofische essays, een monoloog en kortverhalen waarin auteurs als Monika Macken, Patrick Bernauw en Karel Verleyen met veel verbeelding Charlotte weer tot leven brengen.
 
Nu is er voor het eerst ook een Nederlandstalige historische roman, Carlota, de vrouw die rozen at, van Kristien Dieltiens. Ook in dit verhaal komt de complexiteit van Charlotte naar voren: we zien haar niet alleen als ‘de gekkin van Tervueren’, maar vooral als een intelligente, gevoelige en ook sociaal bevlogen vrouw. Charlotte is rebels en kritisch, zowel naar machthebbers als naar de kerk. Ze is ook artistiek: ze speelt muziek, borduurt en doet met veel creativiteit de inrichting van kamers en tuinen in Miramare en Mexico. Tegelijk krijgen we ook een beeld van een vrouw met een grote ‘drang naar nauwkeurigheid en perfectie’.
 
De roman is helder opgebouwd in vijf hoofdstukken met de titels ‘Ik’, ‘Maman’, ‘Papa’, ‘Max’ en ‘Mexico’. Een proloog, waarin de enigmatische Destina het woord neemt, en een nawoord van de auteur ronden het geheel af. In haar brieven richt Carlota zich tot B., van wie de identiteit pas op het einde van de roman onthuld wordt. Dieltiens neemt de lezer helemaal mee in het intrigerende verhaal van een prinses op zoek naar liefde en genegenheid, maar getekend door veel tegenslagen. Ze is tien jaar oud als haar moeder, met wie ze een hechte band heeft, overlijdt. En ook het trauma na de dood van Maximiliaan komt ze niet meer te boven. Ze wordt achtervolgd door waanbeelden, lijdt aan paranoia en denkt voortdurend dat iemand haar wil vermoorden. Haar vele woedebuien waarin ze niets of niemand spaart en waarin de lezer als in een wervelwind wordt meegezogen, wisselen af met rustige en tedere momenten.
 
Hoewel de auteur geen hoofdstuk wijdt aan Charlottes broer, koning Leopold II, is dat personage nu wel door de hele roman zeer aanwezig. Het beeld dat van hem wordt gecreëerd, is niet fraai. Daarmee draagt het boek onrechtstreeks bij tot een herinterpretatie van de geschiedenis over deze controversiële koning. De kritiek op Leopold II, vooral omwille van de kolonisatie van Congo, was in zijn tijd ook al groot, maar in de actuele debatten wordt toch wel duidelijk hoe moeilijk het dekoloniseringsproces nog steeds is. In het licht van de talrijke protesten tegen racisme van de laatste jaren, opent deze roman ook in dat opzicht een belangrijk perspectief.
 
De spanningsboog wordt opgebouwd rond het geheim dat Charlotte met zich meedraagt over het al dan niet bestaan van een zoon. Volgens sommige bronnen zou ze inderdaad zwanger geweest zijn en het leven geschonken hebben aan een zoon, Maxime Weygand. De biologische vader zou kolonel Van der Smissen geweest zijn. Er zijn ook historici die beweren dat Charlotte nooit zwanger is geweest en dat Maxime Weygand niet haar zoon kan zijn geweest. Maar de mythe die zinspeelt op een mogelijke liefdesrelatie tussen Charlotte en Van der Smissen én de geboorte van een kind is voor veel romanschrijvers, vooral Franstalige, uiteraard een dankbaar thema. Ook voor Dieltiens is, zoals we in het nawoord lezen, ‘het bestaan van Carlota’s kind een werkelijkheid’. Het thema wordt in elke verhaallijn knap uitgewerkt en de auteur speelt ook met de vraag of haar zwangerschap nu echt of ingebeeld was.
 
Dieltiens weet zich op meesterlijke wijze in haar personage in te leven. Ze heeft grondig historisch onderzoek gevoerd en neemt ons met veel zin voor realisme mee op Charlottes reizen, van Oostende naar Brussel, Wenen en Parijs tot het kasteel van Miramare. De avontuurlijke reis naar Mexico met de boot en daarna met de koets van Veracruz naar Mexico-Stad wordt beschreven met veel oog voor detail en historische feiten. Dat maakt het verhaal voor de lezer zeer geloofwaardig. Zo is er bijvoorbeeld de verwijzing naar de driehonderd Belgische vrijwilligers die meegingen met de Mexicaanse missie, maar die in het stadje Tacambaro in 1865 het onderspit moesten delven tegen de Mexicaanse republikeinen. In de Oost-Vlaamse stad Oudenaarde, waar die soldaten opgeleid waren, staat trouwens nog het monument op het Tacambaroplein, ter herinnering aan die Belgische slachtoffers. Een enkele keer verdraait de auteur de werkelijkheid, maar dat is nu eenmaal de vrijheid van een romanschrijver. Toch waren we wel enigszins verrast over een passage waar de Inca's -- die we vanzelfsprekend in Peru situeren -- ook met Mexico in verband gebracht worden.
 
De roman van Dieltiens maakt duidelijk dat Carlota in de eerste plaats het slachtoffer was van de historische context waarin Europese koningshuizen -- met vooral ook Napoleon III -- de macht onder elkaar probeerden te verdelen en veilig te stellen. De aanstelling van Maximiliaan tot keizer van Mexico moet daarbij ook gezien worden in het kader van de westerse inmenging op het Latijns-Amerikaanse continent tot op het einde van de 19de eeuw. Koningskinderen hadden geen keuze en voor vrouwen was het nog moeilijker: voor hen werd enkel gezocht naar de beste partner van adellijke afkomst om zo voor erfgenamen te zorgen. ‘De vrouw wordt geboren met de wijsheid van eeuwen vrouwenleed’, zo hoort Carlota een van haar hofdames zeggen.
 
Hoewel haar drie jaar durende verblijf in Mexico traumatisch is geëindigd, krijg je niettemin een mooi beeld van het land. De natuur, het eten, de legendes en de mensen: alles ademt een magische sfeer uit die ook deze jonge keizerin aanspreekt. In de grote tuin van Borda in Cuernavaca bewondert ze de bloemen en planten afkomstig uit de Filipijnen en de rozen die ‘honingzoet waren’. Dieltiens’ stijl blinkt uit in de rijkdom aan woorden, het poëtisch taalgebruik en de vele metaforen. Een voorbeeld is die van de kraanvogel, symbool voor vrijheid, en vooral ook de roos, een bloem waarvan de symboliek door heel de roman heen in sterke beelden wordt uitgewerkt en waarin ook religie en mystiek niet ontbreken. Zo herinnert Charlotte zich de woorden van haar mama die voorzichtig een roos schilderde, ‘als een streling op het blad’:
 
‘De roos is de bloem van Maria. De onzelfzuchtige liefde. Haar pad is over doorns gegaan. […] Rood is mijn lievelingskleur’.
 
Elke dag zet Charlotte rozen voor de foto van Max en eet ze rozenblaadjes om het verdriet te verzachten.
 
Prinses Charlotte blijft een moeilijk te doorgronden personage en historici zitten nog met veel vragen, vooral over haar psychische stoornis. Maar met deze historische roman, waarin fictie en realiteit bijna ongemerkt in elkaar overgaan, heeft Dieltiens een prachtig beeld gecreëerd van een bijzondere vrouw.
 
Kristien Dieltiens: Carlota, de vrouw die rozen at, Borgerhoff & Lamberigts, Gent, 2023, 469 p. ISBN 9789463935852

deze pagina printen of opslaan