Non-fictie
BOEKEN NR. 7, SEPTEMBER 2023
Søren Kierkegaard: Of-Of
door Christophe Van Eecke
Met deze nieuwe
vertaling van Kierkegaards Of-Of (1843) zet uitgeverij Damon haar reeks edities
van de werken van de Deense filosoof voort. En ze voegen er hiermee zijn
beroemdste werk aan toe, en voor velen ook zijn filosofisch hoofdwerk. Laat
niemand daar echter uit afleiden dat het hier om een systematische filosofische
verhandeling zou gaan, want zoals de titel suggereert is Of-Of een boek
van onzekerheid, tegenspraak en afweging, zowel naar vorm als naar inhoud. Het
is ongrijpbaar in zijn massiviteit en soms weerbarstig in taal en argumentatie.
En op andere momenten dartelt het van fijnzinnig inzicht.
Het boek is het kruispunt van
verschillende bekommernissen van Kierkegaard, niet het minst zijn afgesprongen verloving
met Regina Olsen, die hij niet kon doorzetten omdat hij haar de
onvoorwaardelijke eerlijkheid die bij het huwelijk hoort, niet wilde aandoen. Daarin
ligt een biografische sleutel tot het werk. Filosofisch is het boek een
antwoord op de Duitse romantische filosofie, die de ironie (en dus het spel met
schijn en wezen, een of-of van waarheid en verzinsel) als denkvorm en
levensspel centraal had gesteld. Beide thema’s overlappen elkaar, want in Of-Of
staat de vorm, de aard en de legitimiteit van het huwelijk centraal.
Het spel met schijn
en wezen zet zich ook voort in de presentatie, want dit kloeke boek is geen
homogene tekst: het valt uiteen in twee delen die elk uit verschillende
opstellen, brieven en narratieven bestaan waarvan het auteurschap, dat sowieso
nooit door Kierkegaard zelf wordt opgeëist maar schuil gaat achter een reeks
pseudoniemen, onmogelijk eenduidig is vast te stellen. Het geheel wordt
aangeboden als een pakket teksten dat in een oude schrijftafel werd
teruggevonden, auteur onbekend, en Of-Of zelf werd door Kierkegaard ook
uitgegeven onder het pseudoniem Victor Eremita, zodat er vele lagen van afstand
en ironie rond de teksten en gedachten heen zitten.
Of-Of is geen eenvoudige
lectuur. De stijl is vaak complex of stroef (de vertaler had kunnen helpen door
iets meer interpunctie te gebruiken om hoofd- van bijzinnen te scheiden) en de
gedachtegang is vaak lang en omslachtig. Dit is geen boek dat de lezer ideeën
ter consumptie voorschotelt: het wil de lezer onzeker maken en tot nadenken
uitnodigen. Dat nadenken gebeurt in eerste instantie met een zeer lange analyse
van Mozarts Don Giovanni, wat zich ontwikkelt tot een reflectie over de
verleidingskunst.
Die thematiek bereikt zijn hoogtepunt
in het beroemdste deel van Of-Of: ‘Het dagboek van een verleider’, dat
zowat als een zelfstandige roman in het boek ligt. Hierin beschrijft
Kierkegaard hoe een man zich tot taak stelt een meisje te verleiden en hierbij
een trukendoos opentrekt (zoals het arrangeren van ‘toevallige’ ontmoetingen of
haar opwachten op plaatsen waar zij regelmatig komt) die hem vandaag een
metootje zou opleveren. Maar het ‘Dagboek’ is ongemeen fascinerende lectuur,
niet het minst omdat hier (net zoals elders in Of-Of) regelmatig
bijzonder scherpe psychologische inzichten worden gepresenteerd over de
drijfveren achter de verleiding, verliefdheid, de liefde, het huwelijk.
Minder bekend is het
opstel ‘De wisselbouw’, dat mogelijk voor nieuwkomers bij Kierkegaard (of bij Of-Of)
een goede instapplaats is: hoewel het hier om een korte tekst gaat, staat hij
vol cassante inzichten over de luiheid, de vriendschap, het huwelijk of het
vermogen om te vergeten. Deze zijn soms zeer vermakelijk, soms cynisch en
illusieloos, maar altijd doortastend in hun inzicht in de menselijke conditie.
Kierkegaards opvattingen, of althans de opvattingen die de stemmen in het boek
presenteren, werden indertijd trouwens als voldoende aanstootgevend ervaren om
van het boek een succès de scandale te maken.
Moet men Of-Of (meteen)
van kaft tot kaft lezen? Dat hoeft niet, en al zeker niet op het strand, want
daar is het niet voor bedoeld. Het ‘Dagboek van een Verleider’ laat zich echter
probleemloos zelfstandig lezen (en het leest als een roman), en ook een aantal
van de kortere teksten (zoals ‘De wisselbouw’) zijn eveneens als op zich
staande opstellen te genieten. Maar het is de dialoog tussen de verschillende
fragmenten waar het Kierkegaard om te doen was, zodat het vermoedelijk goed is
om, op de langere termijn, het boek minstens tweemaal van kaft tot kaft
te lezen. De lezer leest hoedanook toch best eerst het korte maar efficiënte
nawoord van Pieter Vos en Onno Zijlstra, zodat men weet waar men aan begint. De
tekst zelf is toegerust met honderden verklarende noten van Paul Cruysberghs,
een van de Kierkegaard-experten hier te lande.
Søren Kierkegaard: Of-Of. Een levensfragment uitgegeven door Victor
Eremita, Damon, Eindhoven 2023, 860 p. ISBN 9789463403412. Vertaling van Enten/eller door Annelies van Hees. Distributie EPO
deze pagina printen of opslaan