Vertaald proza

BOEKEN NR. 8, SEPTEMBER 2020

Ingeborg Bachmann: Oorlogsdagboek. Met brieven van Jack Hamesh

door Kris Velter

(Ter nagedachtenis van Machteld Bokhove.)
  
In Der dunkle Glanz der Freiheit, de biografie van Andrea Stoll over Ingeborg Bachmann, beslaat de periode van Bachmanns ontmoeting met Jack Hamesh amper anderhalve pagina. Niettemin is de biografe stellig: de Engelse bezettingsofficier heeft het denken van de vroegrijpe Bachmann voor altijd veranderd. Bij hun treffen ging het niet om chocolade en zijden kousen, maar om iets fundamenteler: een intellectuele verwantschap tussen een man die als jood aan de kant van de slachtoffers van het nationaalsocialisme stond en de dochter van een overtuigd lid van de Oostenrijkse nazipartij. Hun liefde voor literatuur bracht hen samen.
 
‘Het is de mooiste zomer van mijn leven, en ook al word ik honderd jaar oud – het zal de mooiste lente en zomer blijven.’ Het is een bijna klassieke zin waarmee Bachmann de periode omschrijft waarin ze Hamesh heeft leren kennen in het Oostenrijkse Ober-Vellach in 1945. De achttienjarige vrouw ontmoet de acht jaar oudere man bij de Field Security Section, waar ze een paspoort komt aanvragen. Ze omschrijft hem als ‘klein en nogal lelijk’. Bij latere ontmoetingen spreken ze over literatuur: Thomas Mann, Stefan Zweig, Schnitzler en Hofmannstal. Bachmann schrijft:
 
‘Ik was zo gelukkig, hij kent alles en hij heeft me gezegd dat hij nooit had gedacht dat hij in Oostenrijk een jong meisje zou vinden dat ondanks de nazi-opvoeding dat allemaal heeft gelezen. En opeens was alles anders, en ik heb hem alles verteld over die boeken.’
 
Een evidente vriendschap is het niet. Jack Hamesh is een in 1938 uit Oostenrijk verdreven Jood. Ingeborg Bachmann groeide op in een nazi-omgeving. In haar dagboek is ze zich daar wel degelijk goed van bewust en toont ze zich vastberaden:  
 
‘Ze praten allemaal over mij, en natuurlijk ook mijn hele familie. “Zij gaat met die Jood". En mammie is natuurlijk heel nerveus vanwege het geroddel, en zij kan helemaal niet begrijpen wat dat voor mij allemaal betekent. […] En ik heb haar gezegd dat ik tien keer door Vellach en door Hermagor met hem op en neer ga lopen, en als iedereen op zijn kop gaat staan, dan juist.’
 
De oorlog zal een constante blijven in het werk van de Oostenrijkse. De sprakeloosheid en verstomming van de historische uitzichtloosheid zal Bachmann ertoe aanzetten om steeds te zoeken naar een talige betekenis om met het verleden om te gaan. Het zal steeds de taal zijn die ze wil hernieuwen omdat een plat realisme niet meer kan volstaan. In het eerste deel van haar Franfurter Vorlesungen gaat ze op dit thema dieper in. Ze distantieert zich dus ook van Adorno die van mening was dat elke vorm van poëzie niet meer mogelijk is na de Tweede Wereldoorlog.
 
Haar dagboek beslaat maar zes DIN-A4-vellen. In de voorliggende uitgave zijn dat zestien bladzijden. In het tweede deel schrijft Bachmann over de bevrijding van Hermagor en Ober-Vellach, en de ontmoeting met Jack Hamesh. Het eerste deel is op zijn minst even interessant. Daarin wordt het einde van de Tweede Wereldoorlog beschreven en de naziperiode in Klagenfurt, de hoofdstad van het district Karintië, waar Bachmann is opgegroeid.  
 
Om militaire dienst in Polen te ontlopen, was Bachmann verplicht om een vervangende studiedienst te doen. ‘Dat had ik nooit kunnen dromen, dat die gehate Kweekschool mij ooit zou redden.’ Ze vermeldt het luchtalarm, het vallen van de bommen en het zich verschansen in de schuilkelders. Wat van groot belang is voor het begrijpen van haar latere oeuvre, is Bachmanns opstand tegen het gezag. Zo is ze niet meer van plan de bunker in te gaan. ‘Ik heb een luie stoel gezet in de tuin en ik lees. Ik heb me vast voorgenomen om door te lezen als de bommen komen.’  
 
Het eerste deel van het dagboek eindigt met de belangrijke zin: ‘Nee, met de volwassenen valt niet meer te praten.’ Vanaf Tijd in onderpand, haar eerste dichtbundel, tot en met haar beroemde roman Malina, zal Bachmann zich afzetten tegen de ‘heren “opvoeders”’, zoals Bachmann aan het einde van haar Oorlogsdagboek schrijft. Het duidelijkst is dat in het beroemde droomhoofdstuk ‘De derde man’ in laatstgenoemde roman. Daarin wordt een dochter door haar vader opgesloten in een gaskamer. Er komt er een heel vader-dochtercomplex bloot te liggen dat zich vertakt naar een vechten tegen elke patriarchale structuur zoals exemplarisch tot uiting komt in de nationalistische Heimat-cultuur uit haar jeugd en het schrikbewind van de Nazistische ‘opvoeders'. Zowel Hans Höller, verantwoordelijk voor de Duitstalige uitgave, als vertaler Machteld Bokhove schrijven hier meer over in hun respectievelijk nawoord en slotwoord. Höller schrijft:
 
‘In het oorlogsdagboek worden de moorddadige nazi-opvoeders nog buiten de familie geplaatst, maar hoe later in haar werk, des te urgenter wordt de discussie met “de vader", die zij als een maatschappelijk instituut presenteert, van wie zij een “grote persoon” maakt, een “figuur die uitvoert wat de maatschappij uitvoert”’.
 
Het korte Oorlogsdagboek wordt gevolgd door de elf brieven die Jack Hamesh aan Ingeborg Bachmann stuurde na zijn vertrek uit Oostenrijk. De brieven van Bachmann zijn niet bewaard gebleven. Uit de wat stuntelige brieven komt een beeld tevoorschijn van een ontwortelde man die zijn heil zoekt in de nieuwe joodse staat in Palestina. Daarbij wil of kan hij het onrecht dat de oorspronkelijke bewoners van Palestina wordt aangedaan, niet zien. Hij hoopt zijn Inge ooit terug te zien want ook zij betekende een keerpunt in zijn leven. Maar zijn liefde heeft Bachmann nooit beantwoord. En ondanks het nazisme van haar vader, bewaart hij de beste herinneringen aan het hele gezin. Een mooi citaat:
 
‘Maar jij lieve Inge hebt me in veel dingen geholpen. Want ik had al in veel dingen mijn geloof verloren. Maar door jouw toedoen zag ik in dat je niet alles door dezelfde bril moet bekijken. Pas door jou zag ik in dat het toch nog de moeite waard is om in mensen te geloven. Niet in allemaal, in weinigen in enkelen in jou.’
 
Het Oorlogsdagboek is pas laat gevonden in de privénalatenschap van Bachmann. Het werd voor het eerst getoond in de tentoonstelling Ingeborg Bachmann. Schreiben gegen den Krieg / Ingeborg Bachmann. Writing against War en afgedrukt in de catalogus bij de tentoonstelling. Het verscheen bij Suhrkamp Verlag in 2010. De Nederlandse vertaling is een verzorgd uitgegeven boek met stofomslag en bevat enkele illustraties.
 
Ingeborg Bachmann: Oorlogsdagboek, Koppernik, Amsterdam 2020, 128 p. ill. ISBN 9789492313942. Vertaling van Kriegstagebuch. Mit Briefen von Jack Hamesh an Ingeborg Bachmann door Machteld Bokhove. Distributie Elkedagboeken 

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri