Non-fictie

BOEKEN NR. 6, JUNI 2020

Ivar Schute: In de schaduw van een nachtvlinder

door Jo Vanderwegen

Het is een trend binnen de literatuur over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust: met het verdwijnen van de laatste slachtoffers, winnen de uitgaven die een andere insteek dan getuigenissen of traditionele geschiedschrijving hebben, aan belang. De klemtoon komt langzaam maar zeker te liggen op de nog steeds tastbare (im)materiële gevolgen van de Holocaust. Zo verscheen een aantal jaar geleden De grote boekenroof van de Zweedse journalist Anders Rydell, die het had over de stelselmatige roof door de nazi’s van Joodse bibliotheken: een onderbelicht aspect van de oorlog, en eentje waar men op enkele uitzonderingen na, nog niet de moeite voor genomen heeft om in kaart te brengen.
 
Archeoloog Ivar Schute vertelt in het zopas verschenen In de schaduw van een nachtvlinder over het werk dat hij de jongste tien jaar verrichtte: oorlogsarcheologie in de kampen uit de Tweede Wereldoorlog. Hij bouwt zijn boek op van west naar oost, van de doorgangskampen in Nederland, over de concentratiekampen in Duitsland tot de vernietigingskampen in Polen. Het is een erg persoonlijk boek geworden, waarin Schute een historisch overzicht, zijn persoonlijk relaas, een beargumentering van het belang van archeologisch onderzoek én commentaar door elkaar laat lopen. Schute wijst de lezer op vele verbazende ontdekkingen: veelal zijn de plaatsen waar de kampen herdacht worden, zeer onvolledig afgebakend, wonen er gezinnen in wat eens de woningen van kampcommandanten waren, of zijn voormalige kampterreinen voor nieuwe doeleinden in gebruik genomen.  
 
In de schaduw van een nachtvlinder is dan ook op meerdere plaatsen een pleidooi om de oorlogsarcheologie ernstiger te nemen, en om archeologen te betrekken in bestemmingsplannen van voormalige kampplaatsen. Schute wijst op de gebrekkige wettelijke bescherming van vele sites, de verstoring van massagraven door ondoordachte archeologie of de vernietiging van sporen door de bouw van nieuwe monumenten. Op sommige momenten frustreert Schute hiermee de lezer een beetje, omdat hijzelf geen concrete verbeteringen voorstelt. Natuurlijk, dat is zijn taak als oorlogsarcheoloog ook niet, maar het opwerpen van kritiek en het stellen van onbeantwoorde vragen kenmerkt eerder fictieliteratuur. In een non-fictiewerk leidt het tot een spanningsopbouw bij de lezer die nergens opgelost wordt en die de lezer ook niet zelfstandig kán oplossen. Schute lijkt te verwachten dat zijn publiek al een mening gevormd heeft omtrent het belang van oorlogsarcheologie en expliciteert zijn argumenten onvoldoende wanneer hij schrijft dat hij het oneens is met bepaalde beleidsbeslissingen. Ook in de bibliografie blijkt Schute soms onvolledig: in hoofdstuk 24 heeft hij het duidelijk over het in januari 2020 gepubliceerde fotoboek Fotos aus Sobibor (uitgegeven door Bildungswerk Stanisław Hantz). In verschillende landen haalde de publicatie van het boek het tv-journaal. Toch vermeldt Schute nergens de exacte referenties van deze uitgave. Merkwaardig.
 
Aan de andere kant slaagt Schute er wél in de lezer aan te zetten om te denken over wat er met restanten van het oorlogsverleden moet gebeuren, of om de verdiensten van de oorlogsarcheologie voor iedereen duidelijk te maken. Zo ontdekte hij en zijn collega’s in Sobibor relatief veel alledaagse gebruiksvoorwerpen van Nederlandse Joden, en niet van Poolse Joden. Schutes conclusie is even helder als afgrijselijk: Poolse Joden wisten allang dat Sobibor een vernietigingskamp was; de Nederlandse Joden waren minder goed geïnformeerd en koesterden de hoop (tegen beter weten in) dat Sobibor een werkkamp zou kunnen zijn… Op deze momenten, wanneer de archeologische vondsten de persoonlijke verhalen tot leven wekken, werkt In de schaduw van een nachtvlinder het best. Het was ook een bijzonder goed idee een dertigtal kleurenfoto’s op te nemen van het archeologische werk, omdat de lezer zich aldus een concreet beeld kan vormen van wat de moeilijkheden en resultaten van de archeologische arbeid zijn.  
 
Ivar Schute: In de schaduw van een nachtvlinder, Prometheus, Amsterdam 2020, 224 p. ISBN 9789044642438. Distributie L&M Books 

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri