Vertaald proza

BOEKEN NR. 5, MEI 2017

Ali Sabahattin: Madonna met bontjas

door Hamide Dogan

Soms krijgt een boek uit het verleden een tweede leven, een nieuwe betekenis en een nieuwe duiding. Madonna met bontjas van Sabahattin Ali (1907-1948) is zo’n boek. Deze roman verscheen in 1943 en werd snel erna weer vergeten, maar de afgelopen tien jaar staat hij in Turkije steevast in de bestsellerlijsten. En er lijkt nog geen einde gekomen aan de belangstelling. De roman is inmiddels naar verschillende talen vertaald en nu is er ook een mooie Nederlandse vertaling van Erdal Balcı.
 
Sabahattin Ali is een van de grote klassieke schrijvers in Turkije. Naast artikelen, gedichten en korte verhalen schreef hij drie romans waarvan Madonna met bontjas een van is. Zijn verhalen en romans gaan vaak over maatschappelijke problemen, mensen van het platteland, arbeiders, maar ook over ambtenaren en de ontwikkelde elite, over liefde en eenzaamheid. Sabahattin Ali genoot groot aanzien als schrijver, maar desondanks kwam hij vaak in aanvaring met de overheid vanwege zijn kritische artikelen. Toen het hem onmogelijk werd gemaakt om in eigen land rond te komen wilde hij vluchten, maar bij de grens met Bulgarije is hij vermoord, officieel door een smokkelaar, maar aangenomen wordt dat het in opdracht was van de Turkse geheime dienst.
 
Toen Madonna met bontjas verscheen waren zijn collega schrijvers zwaar teleurgesteld, het was namelijk ‘maar een liefdesromannetje’. Madonna met bontjas is inderdaad een liefdesroman. Het verhaal wordt terugblikkend verteld. De jonge Raif (die je vanaf het begin in je hart sluit) wordt door zijn vader in de jaren 1920 naar Berlijn gestuurd om ervaring op te doen in de zeepindustrie, zodat hij later diens fabriek kan overnemen. Raif is niet geïnteresseerd in handel, maar hij is een verlegen, fijngevoelige jongeman die veel leest en identificatie zoekt met literaire voorbeelden. Hij heeft een romantische inborst en verlangt ernaar om in Duitsland, in de stad van de kunst en literatuur, in vervoering gebracht te worden, het zelfgevoel te intensiveren, hij verlangt intensiteit van het leven. Maar ook in Duitsland kan hij zijn draai niet vinden en voelt een diepe teleurstelling, hij verzandt in alledaagse rituelen en ervaart de zinloosheid van alles:  
 
‘Ik was daarentegen als een wagenwiel dat van de as was losgeraakt en nog steeds de oorzaken probeerde te vinden terwijl het de leegte ingeslingerd werd. Ik was ongetwijfeld de meest overbodige man ter wereld. De wereld zou niet slechter af zijn zonder mij. Ik verwachtte van niemand iets en niemand verwachtte wat van mij.’
 
Totdat hij bij een tentoonstelling over moderne kunst wordt getroffen door een zelfportret: madonna met bontjas. Hij ontmoet de maakster ervan, Maria Puder, en er groeit een diepe vriendschap tussen hen die zich ontwikkelt tot een subtiele liefdesgeschiedenis. Zij is zelfbewust en onafhankelijk, hij een gevoelige man die haar aanbidt. Zij is haast mannelijk dominant en hij wordt vergeleken met een vrouw, maar beiden kunnen hier goed mee leven. Raif ziet de vrouw als een gelijkwaardig individu en zegt tegen Maria dat hij niet van iemand kan houden waar hij minder respect voor heeft dan voor zichzelf, die hij zwakker acht dan zijn eigen persoon:  
 
‘U had het net over gekleineerd worden door een man. Degen die dat doet ontkent dan zijn eigen persoonlijkheid en kleineert daarmee vooral zichzelf.’
 
Tastend voeren ze gesprekken waarbij ze het met name hebben over de grenzen tussen vriendschap en liefde.
 
Het succes valt misschien te verklaren doordat het juist niet voldoet aan de verwachtingen van een liefdesrelatie met de traditionele genderrollen, het gaat helemaal in tegen de machocultuur die steeds meer wordt opgedrongen door het huidige beleid in Turkije. De gretigheid waarmee dit boek wordt omarmd laat de honger zien naar een alternatief voor het conservatisme van vandaag de dag.
 
De parallellen tussen de intelligentsia van toen en nu moeten ook een rol spelen in de populariteit van Sabahattin Ali. Hij heeft veel moeten doorstaan en hij heeft steeds te maken gehad met politieke onderdrukking, maar ondanks meerdere perioden in de gevangenis (o.a. vanwege een kritisch gedicht over Ataturk) bleef hij verzet bieden middels zijn werk. Veel schrijvers en journalisten maken nu hetzelfde mee. Madonna met bontjas heeft als roman zelf ook een subtiel politiek component. Het boek verscheen in 1943, het dagboek van Raif is geschreven in 1933 en Maria Puder is half-Joods, maar nergens worden toespelingen gemaakt op wat komen gaat. Dit komt de roman zeker ten goede. Met de voorkennis van wat de geschiedenis Duitsland zal brengen voel je een soort ongemak en ben je je bewust van de onheilspellende wolk die het gevoelvolle liefdesverhaal omgeeft. Madonna met bontjas is dus zeker meer dan een liefdesromannetje en verdient de waardering die het nu krijgt.
 
Amsterdam : Van Gennep, 2017, 223 p. Vert. van Kürk mantolu Madonna door Erdal Balcı. ISBN 9789461644565. Distributie Pelckmans 

deze pagina printen of opslaan