Vertaald proza

Vasili Grossman, Robert Chandler (inl.), Yuri Bit-Yunan (inl.): Reis door Armenië

door Lukas Vanacker

De bekendste roman van Vasili Grossman (1905-1964), Leven en lot, werd begin jaren zestig door de Sovjetautoriteiten in beslag genomen. Ze hadden hun lesje geleerd na de brute vervolging van Boris Pasternak een paar jaar eerder, die de schrijver van Dokter Zjivago wereldwijd tonnen aandacht had bezorgd (zie recensie ‘De Zaak Zjivago’ op p. XXX). In 1962 werd Grossman voor twee maanden naar Armenië gestuurd om een vertaling te maken van een Armeens boek.
In Reis door Armenië (oorspronkelijk titel: Dobro vam ('Het ga u goed')), schrijft Grossman een onderhoudend verslag over deze reis. Hij beschrijft de binnenplaatsen in Jerevan, de karakteristieke roze tufsteen en de lege dorpen waar meer verkopers dan kopers op de markt staan.
Zoals elke reis door Armenië wordt ook dit boek gedomineerd door de onvermijdelijke historische berg Ararat, die tot vandaag zijn naam geeft aan alle mogelijke producten en voedingswaren die Armenië voortbrengt, maar net over de grens op Turks grondgebied ligt ('Ik zie de Ararat, hij rijst op tegen de blauwe hemel, zacht, in tere lijnen, hij groeit als het ware uit de hemel en niet uit de aarde, als een verdichting van wolken en het blauw van de hemel.') Toch ergert de gevoelige Grossman zich ook aan de nationale trots van vele Armenen: 'Waar het om gaat, en dat is droevig, is dat poëzie en architectuur en wetenschap en geschiedenis voor een aantal van mijn gesprekpartners geen wezenlijke betekenis meer hebben. Hun enige betekenis is erin gelegen de superioriteit van het Armeense nationale karakter ten opzichte van het andere volken bloot te leggen.'
Grossman heeft een intens poëtische stijl, zelden te hoogdravend. In een beklijvend hoofdstuk over een Armeense kluizenaarsstad spreekt hij over zelfmoordenaars als mensen ‘voor wie het groen van het gras en de zee en de zon allemaal bedekt zijn door een korst van verdriet en pijn’. Evengoed springt hij moeiteloos van een diepgaand verhaal over de Armeense patriarch naar een uiteenzetting over de Russische kachel.
In Reis door Armenië strooit Grossman wijsheden in het rond die tot op vandaag actueel blijven. Zo noteert hij over de vrijheid van reizen: 'de omgang met mensen uit verschillende landen verrijkt het samenleven van mensen, maakt het kleurrijker. Een noodzakelijke, eerste, voornaamste voorwaarde voor een dergelijke rijkdom is vrijheid. […] Stelt u zich onze Russische intellectuelen, de opmerkzame, vrolijke en goedhartige oude vrouwtjes uit dorpen, oude arbeiders, jongemannen en meisjes voor in de smeltkroes van de vrije menselijke omgang met mensen uit Zuid- en Noord-Amerika, China, Frankrijk, India, Engeland, Congo.' Of later: 'Onderweg zijn is altijd interessant. Ik denk dat beweging iedere weg interessant maakt. Ik ken geen oninteressante wegen.' Niettemin leert ook een ervaren reiziger als Grossman de stress kennen die gepaard gaat met het aankomen in een nieuwe stad. Tot zijn verbazing wordt hij niet afgehaald aan het treinstation van Jerevan. 'Waar moet ik heen? […] Vrouwen onderbreken hun gesprek en kijken naar mij. Ik glimlach hulpeloos en loop weer terug. Maar: overal is het even druk! […] de eerste minuten in de straten van een onbekende stad zijn bijzondere minuten; de maanden en zelfs jaren die daarna komen kunnen daar nooit voor in de plaats komen.'
Een klein leven, het tweede boek van Grossman dat onlangs in het Nederlands verscheen, is een verhalenbundel die door diens stiefzoon werd samengesteld. Het boek bevat een reeks korte verhalen rond vijf thema’s. Los van een aantal slecht gekozen, weinigzeggende of te korte verhalen, schemert in alle verhalen Grossmans unieke stijl door.
‘De hel van Treblinka’, vergezeld van een uitstekende inleiding en dito nawoord, steekt met kop en schouders boven de andere verhalen uit. Grossman was tijdens de Tweede Wereldoorlog actief als oorlogscorrespondent voor een legerkrant. Hij verwierf vooral bekendheid als een van de eerste journalisten die schreven over de massamoord op de Joden in de westelijke Sovjet-Unie en over de vernietigingskampen in Polen. ‘De hel van Treblinka’ is een van de eerste verhalen over een nazivernietigingskamp en werd in vele Europese talen vertaald. In het Poolse Treblinka kwamen treinen uit alle windstreken aan. De nazi’s wilden het bestaan van dit kamp volledig geheimhouden. Grossman kwam in september 1944 aan in een doodstil Treblinka, dertien maanden na een opstand waarbij terdoodveroordeelden het kamp in brand staken en het bos in vluchtten. Hoewel de nazi’s nadien alle sporen probeerden uit te wissen, reconstrueert Grossman op basis van verhalen van levende getuigen treffend de gruwel van het belangrijkste executieterrein van de SS. In zijn woorden: een schavot van wereldformaat.
De kracht van Grossmans beschrijvingen zit in de concrete details en onzekerheden. Mensen wisten niet waar hun Joodse kennissen precies heengingen, maar hoorden wel verhalen ('Er was een Duitser die de wollen trui wilde omruilen die Sonja van hiernaast droeg op de ochtend dat ze de stad uit werden gevoerd.') Aangekomen in Treblinka zagen vrouwen het kappersbezoek als bewijs dat ze naar het badhuis gingen. 'Zigeunerinnen klapten in hun handen van enthousiasme toen ze het mooie gebouw van de gaskamer zagen. Tot op het laatste moment vermoedden ze niets van het lot dat hun wachtte.'
Vasili Grossman houdt vast aan korte, eenvoudige zinnen die erg raak treffen: 'Maar zij hebben op mijn ziel gespuugd. Wilde beesten raken niet aan de ziel. Ik dacht: het zijn geen mensen. Maar nu zie ik: het zijn ook geen beesten. Ze zijn erger dan wilde beesten.' Grossman spreekt enkel aan het begin over ‘joden’, daarna schrijft hij over ‘mensen’, die tegenover de ‘beesten’ van de SS komen te staan. Hij verwoordt zelf perfect het gevoel dat een lezer overvalt: 'Zelfs lezen hierover is ondraaglijk. De lezer moet geloven dat het beschrijven ervan niet minder pijnlijk is. Het is de plicht van de schrijver de verschrikkelijke waarheid te vertellen, en het is de burgerplicht van de lezer er kennis van te nemen.'


Vasili Grossman, Robert Chandler (inl.), Yuri Bit-Yunan (inl.), Reis door Armenië, Balans Amsterdam, 2014, 176 p., ill. € 24,95. ISBN 9789460037429. Vert. van: Dobro vam door Yolanda Bloemen. Distributie: WPG Uitgevers

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2014

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri