Leespret
verzekerd
Kort
na Georges Perecs toetreden tot de OuLiPo (Ouvroir de littérature potentielle),
een groep schrijvers en wiskundigen die zichzelf allerhande vormbeperkingen of
'contraintes' oplegde, verscheen in 1969 La Disparition (vertaald als 't
Manco). Drie jaar later volgde Les Revenentes (De
wedergekeerden). Terwijl in de eerste roman de klinker e letterlijk
verdween, duikt die in de tweede als enige klinker in alle overvloed weer op.
Beide werken sluiten elkaars vocabulaire nagenoeg helemaal uit en zijn
paradoxaal genoeg net daardoor onlosmakelijk met elkaar verbonden. Het zijn
tegengestelde lipogrammen: teksten waarin een of meerdere letters ontbreken. De
leden van de OuLiPo zochten voortdurend de grenzen op van wat taal vermag,
onder meer door er wiskundige principes op toe te passen. Hun strenge regels
werden een motor van creativiteit en inspiratie. Perec was dermate door
contraintes begeesterd dat hij elk van zijn boeken in een andere vorm goot. In
het tweeluik (La Disparition-Les Revenentes) probeerde hij, zowel
vormelijk als inhoudelijk, het eeuwige met het vergankelijke te verzoenen.
Vijftig jaar
na het verschijnen van Les Revenentes en dertien jaar na zijn vertaling
van La Disparition, komt Guido van de Wiel (nota bene op de
monovocalistische palindroomdatum 22.02.2022) voor de dag met de vakkundige en
wervelende vertaling De wedergekeerden. Parallel aan de vertaling
schreef Van de Wiel twee achtergrondwerken (gratis te downloaden via http://www.wheelproductions.nl/), waarin hij Perecs
werk duidt, interpreteert en regel per regel ontleedt. Van de Wiel maakte van De
wedergekeerden een vlot leesbare tekst en slaagde erin Perecs subtiele
verwijzingen en knipogen weer te geven met volbloed pereciaanse stijlmiddelen.
Aan een van de achtergrondwerken voegde Van de Wiel een lijst toe van
Nederlandstalige woorden die enkel de e als klinker bevatten. Voor de
taalliefhebber een plezier om in te grasduinen! Zo werd 'accuraat' in de ene
roman 'trefzeker' in de andere, zwaard werd degen, kantoor werkvertrek en ga zo
maar door: etc. Boeiend om te lezen welke taalkunstgrepen Van de Wiel op zijn
beurt uithaalde en met welke uitdagingen en hindernissen hij zoal te maken
kreeg.
De
wedergekeerden is een knotsgek, gelaagd verhaal, opgebouwd rond een
juwelenroof en een woeste orgie, met knipogen naar De drie musketiers
van Alexandre Dumas en Juliette van Markies de Sade. De roman staat
bol van verwijzingen, symboliek en dubbelzinnigheden en er zitten nogal wat
autobiografische elementen in vervat. Toen Perec amper drie jaar oud was,
overleed zijn vader ten gevolge van verwondingen door een rondvliegende
granaatscherf. Drie jaar later werd zijn moeder gedeporteerd (Perecs ouders
waren Poolse joden). Van haar werd geen spoor meer teruggevonden. Met name de
verdwijning van zijn moeder betekende voor Perec een levenslang trauma. Dat
fundamentele gemis verliteratuurde hij in 't Manco. Naar alle
waarschijnlijkheid symboliseert De wedergekeerden een hereniging: wat
verloren was, wordt hervonden, het verborgene zichtbaar, het passieve actief,
het onderdrukte bevrijd. Gebrek wordt overdaad in een onconventionele poging
tot catharsis.
Betreffende het vertelsel:
De bekende vedette Bérengère de Brémen-Brevert betreedt de
Exeter Kerk en wenst Serge, de kerkheer te spreken. Met welke beweegredenen
beveelt de kerkheer de kerk te beschermen tegen elke entrée der vreemden? De
wreedste bedenksels kwellen verteller Clément, een regelrechte betweter.
Clément vermeent: een pervers feest met deernen, bendeleden en de kerkheer
zelve en Bérengère wenst er d'r edelstenen te venten. Twee deernen, Hélène en
Thérèse, plegen verzet. Ze weten: de kerkheer en z'n netwerk helpen een bende
rebellen, welke de edelstenen wenst te stelen. Thérèse deelde eens het bed met
een der rebellen en speelt het spel mee. Clément en de deernen regelen een
trefplek: de kerk te Exeter. De kerkheer, Bérengère en de rebellen tekenen
present en beleven een hemels seksfeest. De deernen bewerken de edele delen der
rebellen en knevelen de kerkheer. Clément steelt de edelstenen. Vereend rennen
de helden weg. The end.
De wedergekeerden schetst geen verheven beeld der mensen. Welke
geest bedenkt 't, benevens de speelse en bedreven heer der letteren Perec! Met
rebelse pennenstreken tegendelen verkennend, mengt Perec het tedere en het
wrede, het nette en het perverse, het gemene en het extreme. Eerst het
geschrevene streng beperkend, werkt P. bedreven enkele regels weg. Schertsend
en scheldend schendt de letterheer expres z'n zelfgestelde regels, stelt de e
temet geen grenzen meer, spekt per exempel het vertelsel met recepten en
Engelse termen. Geslepen beheerst Perec z'n vertelsel en behekst de lezer,
welke wegens het knettergekke, degenererende vertelsel en de wemelende e's, met
benevelde geest de hemel én de hel betreedt. De recensente speelde (met
gekwelde hersenen) evenzeer het spel mee, verwenste steeds weer de vreemde
heksenketel, werd zelfs een beetje gek, hetgeen 'r belette het hele
bespreekwerk enkel met de e neer te pennen. De reeds vermelde GvdW leverde
beresterk werk. Medeleven met het vertelde bleef echter beperkt wegens de
extreem perverse seksspelletjes (zelfs met bébé's en beesten), de degenererende
geestesgesteldheden der medespelenden en veel te veel gezwets.
In De
wedergekeerden kiest Perec resoluut voor wetteloosheid en losbandigheid.
'Zo komt vrijdom voort uit vormdwang', schreef hij eerder al in 't Manco.
In een tientallen pagina's lange, wijdlopige beschrijving van een groteske
orgie gaat zowat elk seksueel taboe voor de bijl. Perecs inhoudelijk
grensoverschrijdende aanpak staat aanvankelijk in fel contrast met de
vormbeperking die hij zichzelf oplegde. Gaandeweg en met de hem kenmerkende
ironie, zoekt Perec ontsnappingsroutes en permitteert zich steeds meer
taalkundige vrijheden, zoals een gul gebruik van afkortingen en fonetische spelling.
Door de e zo'n dominante, exhibitionistische rol te
geven duwt de schrijver de lezer als vanzelf in een voyeuristische, onderworpen
rol. Er is geen andere mogelijkheid dan Perecs duivelse streken te ondergaan en
nadien de e proberen uit te zweten. Evenwel leespret verzekerd!
Georges Perec: De wedergekeerden,
De Arbeiderspers, Amsterdam 2022, 128 p. Vertaling van Les Revenentes door
Guido van de Wiel. ISBN 9789029545464. Distributie L&M Books
© 2024 | MappaLibri