Beschouwingen

Wit als sneeuw, zwart als inkt: Jen de Groeve sprak met Vanessa Joosen

door Jen de Groeve

Jen de Groeve: Er wordt vaak van uitgegaan dat de gebroeders Grimm hun Kinder- und Hausmärchen samengesteld hebben uit de mondelinge overlevering van sprookjes die bij het volk circuleerden. Maar uit je boek blijkt dat dat niet helemaal juist is.
 
Vanessa Joosen: Het hangt ervan af wat je onder mondelinge overlevering verstaat. De Grimms hebben veel van hun bekendste sprookjes in hun eigen vriendenkring verzameld, bij burgermeisjes die graag sprookjes vertelden. Die meisjes waren wel geletterd en specialisten discussiëren of zij de sprookjes hebben doorgekregen van volksmensen, huispersoneel of kindermeisjes bijvoorbeeld, of dat ze ze kenden uit hun literatuur. Mondelinge overlevering kun je dus op verschillende manieren opvatten. 
Daarnaast kenden de Grimms ook nogal wat sprookjesboeken en ze hebben ook sprookjes verzameld via correspondentie. Over de vraag in hoeverre de sprookjes uit de volkscultuur of uit de literatuur kwamen zijn er op dit moment twee kampen onder de specialisten. De Amerikaanse onderzoekster Ruth Bottigheimer is ervan overtuigd dat de meeste bekende sprookjes, zoals ‘Sneeuwwitje’, ‘Assepoester’, ‘Doornroosje’ uit een schriftelijke overlevering komen. De sprookjes die in de volkscultuur verteld worden, zijn vooral korte, kluchtige sprookjes en anekdotes. Bottigheimer heeft wel belangrijke critici. Jack Zipes gelooft bijvoorbeeld dat ook de langere, uitgewerkte sprookjes volkssprookjes kunnen zijn, die weliswaar ook in de literatuur circuleerden.
 
De Groeve: Als de Grimms ze uit de literatuur kenden, hoe ver gaan dan bijvoorbeeld ‘Sneeuwwitje’ of ‘Doornroosje’ terug?
 
Joosen: Het hangt ervan af wat je onder één sprookje verstaat. De verhaalmotieven kunnen heel oud zijn. ‘Doornroosje’, of ‘De schone en het beest’ gaan tot de Latijnse literatuur terug. Ook in de mythologie zitten al elementen die later in het sprookje terugkomen, maar de vraag is of we over hetzelfde verhaal of over bouwstenen van een verhaal spreken. In de loop van de geschiedenis zie je dan gaandeweg verhalen opduiken die steeds meer gaan lijken op het sprookje zoals we het vandaag kennen. Vooral de verzamelingen van de Italianen Straporala en Basile worden gezien als belangrijke voorlopers.1
 
De Groeve: De Grimms beschikten over verschillende versies van een bepaalde sprookjes, die ze soms met elkaar combineerden. Welke principes hanteerden ze daarbij?
 
Joosen: Soms probeerden ze gewoon het beste, meest samenhangende verhaal te creëren uit losse brokstukken, soms lieten ze zich leiden door de frequentie waarmee motieven en verhaalelementen voorkwamen in de verschillende versies. Ze zorgden er ook voor dat hun sprookje niet te veel leek op een al bestaande versie. Om die reden hebben ze varianten van ‘Blauwbaard’ uit hun collectie gehaald omdat ze te veel leken op de versie van Charles Perrault. Het is ook wel duidelijk dat ze een aantal kindvriendelijke adaptaties hebben gemaakt, dat blijkt onder meer uit hun briefwisseling en uit vergelijkend onderzoek tussen de verschillende manuscriptversies en edities. Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk het sprookje van ‘Raponsje’. Tot de versie van 1819 wordt Raponsje in de toren zwanger gemaakt door de prins, daarna werd die passage geschrapt omdat er te veel bezwaar tegen werd gemaakt. 
 
De Groeve: De sprookjes werden nochtans niet specifiek voor kinderen geschreven. Jacob Grimm geloofde niet ‘in een literatuur gemaakt op de maat van kinderen.’
 
Joosen: Nee, maar de sprookjes kwamen, bijvoorbeeld in een vertelsituatie, wel bij een dubbel publiek terecht. Marita de Sterck heeft in haar antropologisch onderzoek beschreven dat volwassenen vaak onder elkaar vertellen, maar de kinderen zitten er bij of zijn in de buurt. Zij vangen dus heel wat op, begrijpen waar ze klaar voor zijn en de rest gaat over hun hoofd heen. Dat is zo ongeveer de situatie die we ons mogen voorstellen. En inderdaad waren de Grimms geen voorstander van sprookjes gemaakt op maat van kinderen, maar Wilhelm  heeft er niettemin heel wat aan bijgeschaafd, tot versies die ouders acceptabel vonden voor hun kinderen. 
 
De Groeve: Toch botst er iets. Enerzijds laten de Grimms bijvoorbeeld in ‘Sneeuwwitje’ de longen en de lever van het meisje opeten, anderzijds schreven ze de oorspronkelijke moederfiguur weg en maakten er een stiefmoeder van, omdat haar boze aard zo minder hard aankwam.
 
Joosen: Er zit sowieso nog veel gruwel in de Grimmsprookjes. Er worden bijvoorbeeld regelmatig gruwelijke straffen uitgedeeld, die niet zelden door de Grimms zelf werden toegevoegd. Maar dat kon, omdat het tenslotte de slechterik is die gestraft wordt. Sommige psychologen beschouwen dat als een soort van verlossing voor het kind. Maar een moederfiguur negatief voorstellen, is heel iets anders. De moeder was in de negentiende eeuw een erg belangrijke figuur; het kerngezin (moeder, vader en de kinderen) was de hoeksteen van de samenleving en de moeder stond daarin centraal. Een moeder die haar eigen kinderen laat vermoorden was dus gruwel van een andere orde. En bovendien nemen de moordpogingen op Sneeuwwitje een belangrijk deel van het verhaal in. Het is een waar psychologisch drama, terwijl het eten van de longen en lever eigenlijk maar een onsmakelijk detail is. 
 
De Groeve: In 1820 verscheen de eerste vertaling in het Nederlands, maar dat was geen succes, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Engelse vertaling.
Joosen: Dat ligt aan een combinatie van factoren. Ten eerste bevatte de Nederlandse verzameling veel echte volkssprookjes, terwijl dat hier in die tijd als minderwaardige literatuur beschouwd werd. In de Engelse vertaling staan meer romantische sprookjes en ze was ook uitgegeven als een echt kinderboek, kindvriendelijk aangepast en met grappige, avontuurlijke prenten erbij van de bekende illustrator George Cruikshank. De Nederlandse vertaling werd wel gepercipieerd als kinderboek, maar de prenten waren schaars en nogal griezelig. De sprookjes waren ook vrij letterlijk vertaald en lazen dus niet zo vlot voor. Bovendien zat de context niet mee. Men hechtte veel belang aan de opvoedende rol van lectuur en boeken moesten in de eerste plaats nuttig zijn. Maar vanaf 1860 keert het tij. Sindsdien kwamen er veel vertalingen.
 
De Groeve: Zijn in de versies in verschillende taalgebieden opvallende tendenzen merkbaar?
 
Joosen: Ik heb me vooral op de Nederlandse versies gericht en heb dus geen breed vertaalonderzoek gedaan, maar ik weet wel uit The translation and reception of Grimm’s fairy tales (een boek dat ik samen met Gillian Lathy maak over Grimm in internationale context) dat verkinderlijking vaak een voorwaarde is voor succes. Wat de Grimms zelf al hadden aangepast met het oog op een kinderpubliek, blijkt vaak niet genoeg te zijn. In The translation and reception of Grimm’s fairy tales zie je die tendens in alle landen terug. Sprookjes waaruit het gruwelijke en seksuele geweerd is, waarin alles wordt uitgelegd, Sneeuwwitje nog lieflijker wordt, de prins nog romantischer… zijn nu al zo’n 150 jaar in de meerderheid. Ook de rol van de ouders wordt doorheen de hele geschiedenis uitgebreid: Sneeuwwitje heeft met de dwergen ook erg vaak een moederlijke band, terwijl die relatie bij de Grimms vrij kort en zakelijk beschreven was. Het inbrengen van een huiselijke sfeer, de affectie van de dwergen etc. worden belangrijke elementen. De belangstelling voor het eigen verleden en de eigen volkscultuur hangt hier ook mee samen. De sprookjes van Grimm worden dan vaak als model gebruikt in culturen die hun eigen volkscultuur willen opwaarderen.

De Groeve: In verband met ‘Sneeuwwitje’ schrijf je: ‘Vertalers houden liever vast aan het onschuldige kindbeeld dan dat ze overschakelen op het competentere kind.’ Elders in het sprookje maken ze makkelijker aanpassingen. 
 
Joosen: Sneeuwwitje is een personage dat zelf weinig initiatief toont, ze is een naïef, goedhartig kind en laat zich nogal in de luren leggen door haar stiefmoeder. Het valt op dat, ook in hedendaagse vertalingen, soms heel sterk wordt ingegrepen, maar dat men het onschuldige kindbeeld blijkbaar wil behouden. Meer nog, Sneeuwwitje wordt soms nog naïever dan ze bij de Grimms al was. Pas in de hedendaagse bewerkingen wordt ze een personage dat zelf het heft in handen neemt. 
 
De Groeve: Sprookjes zijn in verschillende periodes tot op vandaag ingezet voor hun pedagogisch potentieel. Maar hoe zit het met het literair potentieel? Moeten de Grimm-sprookjes volledig in de volkscultuur gesitueerd worden?

Joosen: De Grimms zelf hebben de sprookjes al sterk geliterariseerd. Ze werden soms stevig uitgebreid in de loop van verschillende heruitgaven en een aantal kenmerken werden aanzienlijk versterkt. Er werd een burgerlijke moraal aan toegevoegd en Wilhem Grimm hanteerde een poëtica waaraan in de latere versies van de Kinder- und Hausmärchen de teksten werden aangepast. Er wordt wel eens gezegd dat een sprookje van Grimm een kort sprookje is, maar begin ‘Sneeuwwitje’ uit de versie van 1857 (hun laatste) maar eens voor te lezen. Dat is een uit de kluiten gewassen verhaal.
 
De Groeve: In de commercialisering na de Tweede Wereldoorlog speelde Walt Disney een grote rol. Wat is de invloed van de Disney-versie op de receptie geweest? 
 
Joosen: Disney heeft hier inderdaad een grote rol in gespeeld, maar de commercialisering van het sprookje was al veel vroeger begonnen. Van in het begin van de twintigste eeuw zie je van die massaproducties en reclame- en cadeau-uitgaven verschijnen. De merchandising was er ook al, maar Disney was wel een grote inspiratiebron. Scènes die alleen in de film voorkomen, zie je ook opduiken in latere vertalingen. Zo bijvoorbeeld het feit dat de dwergen bij Disney namen krijgen. In versies van voor die tijd heb ik dat wel een enkele keer teruggevonden, maar na de film worden zelfs de namen die Disney verzon regelmatig in vertalingen overgenomen. De Disney-tekenstijl, met die bolle ventjes, de manier waarop sneeuwwitje gekleed is…, heeft ook veel sporen nagelaten. Maar evengoed riep Disney ook al snel weerstand op vanwege de lollige sfeer en de kitsch. Velen distantieerden zich bewust. 
 
De Groeve: Je schrijft dat Disney vooral op vlak van spanning en gruwel vernieuwing gebracht heeft. Dat strookt niet met de gangbare idee over Disney-versies.
 
Joosen: Dat klopt, maar een aantal tendenzen waarvan mensen denken dat ze typisch zijn voor Disney, zoals de gezellige dwergen, of het romantische aspect, waren er voordien ook al. De film wordt trouwens vaak te eenzijdig als vrolijk en romantisch getypeerd. Hij bevat ook flink wat spanning. Zo’n donker bos dat tot leven komt en waarin Sneeuwwitje in een ware nachtmerrie belandt, zijn mij als kind bijvoorbeeld bijgebleven. Dit soort spanningselementen zie je bij Disney voor het eerst. Denk bijvoorbeeld ook aan die ijskoude, moorddadige stiefmoeder. Zo’n figuur relativeert het beeld van het veilige, onschuldige sprookje toch. 
 
De Groeve: De Grimm-sprookjes zijn door ontzettend veel beroemde kunstenaars geïllustreerd. Waren daar illustratoren onder die, zoals we het vandaag gewoon zijn, hun eigen verhaal vertelden in de prenten?
 
Joosen: Vanaf het begin zie je prenten die interpretatielagen toevoegen. Soms kun je je afvragen hoe bewust dat het gebeurde. Ik heb bijvoorbeeld een erg interessant beeld gevonden in Oude sprookjes: opnieuw verteld, een vertaling van Jan J.A. Gouverneur (ca. 1861). Alle belangrijke scènes uit ‘Sneeuwwitje’ worden daar in een arabesk geplaatst, een soort kader met een reeks kleine tafereeltjes rond het beeld van Sneeuwwitje in de kist. Op het einde, waar de stiefmoeder gestraft wordt — ze moet zich dooddansen in roodgloeiende schoentjes — lijkt ze helemaal niet op de stiefmoeder zoals ze eerder was afgebeeld, maar veeleer op Sneeuwwitje. Is dat een vergissing? Het is de vraag, maar het is wel een intrigerend beeld en het laat ook wel een andere interpretatie van die scène toe. Heeft zij misschien de rol van de stiefmoeder overgenomen nu zij de macht heeft? Ik heb zo wel meer beelden gevonden, die intrigeerden, maar waar ik niet altijd een sluitende interpretatie voor vond.
 
Bij veel illustraties wordt iets toegevoegd. Erg sterk vind ik de illustratie van Rie Cramer (zie p. 355) in Sprookjes uit de oude doos van het begin van de twintigste eeuw. Daarin wordt de psychologische kracht tussen Sneeuwwitje en de stiefmoeder veel sterker uitgespeeld dan in de tekst. De situatie zoals Craemer ze tekent, Sneeuwwitje ziet hoe haar stiefmoeder bij de spiegel zit en er misschien ook mee praat, komt niet in de tekst voor. De manier waarop Craemer de twee personages positioneert en karakteriseert, geeft een andere dimensie aan het verhaal en toont de eigen visie van de illustrator. 
 
De Groeve: Tot op vandaag blijkt ook dat men graag vasthoudt aan de gekende versies. Op bepaalde actualiseringen (zoals Sneeuwwitje die een  jeans draagt of in gezelschap van krakers vertoeft — Karel Eykman: Sneeuwwitje en de zeven krakers, 1988) kwam reactie: aan cultuurgoed zit je niet te prutsen.
 
Joosen: Ook daar heb je opnieuw twee kampen. Enerzijds had je — nogal uitgesproken in de jaren zeventig en tachtig — degenen die geloofden dat sprookjes veel wijsheid bevatten en die vinden dat de versies van Grimm moeten aangeboden worden, vaak vanuit het idee dat het echte volkssprookjes zijn en dat er eeuwenoude wijsheid ingekapseld zit. Als je dat gaat actualiseren neem je de wijsheid weg en ga je ze actualiseren tot iets dat tijdsgebonden is. 
Anderzijds waren er pedagogen die vinden dat de oude sprookjes nog weinig te bieden hebben aan hedendaagse kinderen. Ze willen wel de sprookjesstof aanbieden, maar in een hedendaagse vorm. 
 
De Groeve: Je gaat in het laatste hoofdstuk van je boek diep in op twee werken die de psychologie verder uitwerken: Spiegeliegeltje (uit: Belle Kuijken: Heel lang geleden) van Tom Naegels en Zwart als inkt (Querido 1998) van Wim Hofman.
 
Joosen: Ze gaan ook allebei uit van de creatieve geschiedenis van het Grimm-sprookje. Spiegeliegeltje is een realistische hervertelling en een boek dat de ‘dubbele geadresseerdheid’, die eigen is aan jeugdliteratuur, thematiseert. In een bepaalde scène vertelt de moeder het verhaal van Sneeuwwitje, maar in een andere versie dan haar dochter. Ze leggen beiden heel andere accenten in het verhaal, al naar gelang van het eigen perspectief. Het kind neemt  veel meer het speelse van het sprookje mee, de moeder ziet vooral de donkere kanten.
 
Zwart als inkt is een literair erg rijk boek. Ik heb er al erg veel over gepubliceerd en les over gegeven en toch ontdek ik nog altijd nieuwe dingen over wat Hofman met het sprookje doet. Hij kent de ontstaansgeschiedenis van ‘Sneeuwwitje’ en hij combineert verschillende versies. Hij trekt het verhaal open wat de culturele reikwijdte betreft, maakt allusies naar de Bijbel, de zondeval, het verhaal van Driekoningen... De karakters worden psychologisch verder uitgewerkt en hij stuurt ze ook bij. Zonder dat hij sterk in de handelingen ingrijpt, merk je dat de handelingen anders gemotiveerd zijn dan bij Grimm. Sneeuwwitje is bij hem een bewuste adolescent die in een situatie verzeild is geraakt waaruit ze geen uitweg vindt. Hij maakt een sterk en tegelijk kwetsbaar personage van haar. Schrijven speelt daarbij een belangrijke rol. Sneeuwwitje is een zoekende auteur. In haar brieven zie je de worsteling met zichzelf terugkomen en je kunt eruit aflezen hoe ze afglijdt in wanhoop. De dubbele dynamiek van het personage is literair erg krachtig uitgewerkt. Hofman respecteert het sprookje en vindt er toch een nieuwe betekenis in op verschillende verhaalniveaus.
 
Zwart als inkt is ook een voorbeeld bij uitstek hoe een bewerking de oorspronkelijke verhaalstof kan reactiveren en actueel kan houden. Sprookjesbewerkingen functioneren immers pas in hun volle kracht wanneer de lezer ook weet wat er aan de basis ligt. Het intertekstuele spel is waar bewerkingen in de eerste plaats op gericht zijn, niet zozeer op de hervertelling van de verhaalstof. Afhankelijk van het soort bewerking vraagt dat minder of meer competentie van de lezers. Hofman vraagt inzicht in verhaalstructuur en motieven. Als je de finesses wil proeven van Zwart als inkt moet je een geoefend lezer zijn, en voor de literaire fijnproever is het boek oneindig rijk. 
 
Noten
1 Zie hierover ook: Vanessa Joosen: ‘De schone slaapster en Dchronchronsje’ in De Leeswelp 2011 nr. 9, pp. 322-325
 
Oorspronkelijk verschenen in De Leeswelp 2012, nr. 9 

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri