Nederlands proza

BOEKEN NR. 5, MEI 2022

Mariken Heitman: Wormmaan

door Erick Kila

Er zit iets onbepaalds in de nieuwe roman van Mariken Heitman (° 1983). Ontvouwt zich een verhaal met een kop en een staart of zijn we getuige van een minder omlijnde innerlijke zoektocht? Worden we deelgenoot van een zich ontwikkelende visie op de oorsprong van de mensachtigen of volgen we Elke, het hoofdpersonage, in haar steeds weer tegen het licht houden van dualiteit waar het gender betreft? Bij het laatste hoort de vraag: is de indeling in ‘man of vrouw’ ultiem bepalend?  

Het aardige van Wormmaan, het tweede boek van Heitman, is dat juist het ‘onbepaalde’ een legitieme plaats krijgt. ‘Kiezen’ komt hier niet als noodzaak uit de verf. Dat blijkt uit de thematische meervoudigheid van deze roman, maar ook uit de fluïde gender identiteit van Elke. Ook de naam ‘Elke’ heeft iets on-definitiefs. Als lezer word je er toe gebracht vanzelfsprekendheden en ‘waarheden’ nader te onderzoeken. De soepele toon en schrijfstijl van Heitman zorgen ervoor dat je zonder tegenzin opgaat in dit wonderlijke samenstel van verhaal, filosofie en verweer.
 
Heitman geeft blijk van een verrassende denkkracht. Ze verwerkt kennis van plantkunde in afwisselend beschouwende en poëtische passages, maar ontleedt ook op tamelijk nuchtere wijze de twijfel en de schaamte waarmee Elke behept is. In dat kader is ‘de vrouw die ik nooit werd’ belangrijk. Zo noemt Elke haar bijna tot vlees geworden alter ego. Overal duikt haar kritische helft op. Het is een fantoom in de vorm van een vrouw die aan alle voorwaarden van het vrouw zijn voldoet, uiterlijk en innerlijk. Steeds weer fluistert zij Elke in dat zij zich vrouwelijk moet kleden en zich in de traditionele dualiteit man/vrouw moet voegen. Dat zou het leven toch veel gemakkelijker maken.
 
Elkes knagende overtuiging dat haar geest en lichaam geen vanzelfsprekende eenheid vormen, is de vaste ondertoon van deze roman. Het leidt onder meer tot gehannes met een opgerolde sok om een bolling ter hoogte van het geslachtsdeel te krijgen. Jurkjes en andere vrouwelijkheden zijn natuurlijk uit den boze.
 
De gender thematiek, die nogal actueel is in de letteren, is niet bepalend voor de kwaliteit van Wormmaan. Sterke kanten van het boek zijn vooral de goed volgehouden rustige toon en de poging om een ver verleden te verbinden met processen van plantengroei en -teelt. Het aardse, het wroeten in grond, het stuiten op gesteente: bij Heitman houdt ‘grond’ een belofte van een zuiver begin in. Terug gaan naar het allereerste biedt als vanzelf troost. Zo komen we bij oer mensjes en oer erwten en zelfs onder de fundamenten van het op een eiland gelegen vakantiehuisje van Elkes overleden oom Filip. Elke gaat een tijd in dat huisje bivakkeren om in de tuin zaden van oer erwten te planten. Zij gaat aan de slag met de grond om en onder het huis. Zij dringt door tot de kruipruimte, waar heden, verleden, visioen en werkelijkheid in een magische, maar claustrofobische, constellatie samen komen. Heel mooi is dan het beeld van de regenwormen die in het voorjaar, als de grond warmer wordt, massaal op weg gaan naar boven, naar het licht van de volle maan, de wormmaan. Regenwormen zijn hermafrodiet, ze hebben zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtsorganen. De tegenstelling mannelijk-vrouwelijk is hier geneutraliseerd.
 
Heitman rept hier en daar over het ‘denkraam’ (met dank aan Marten Toonder). De lezer van Wormmaan gaat beseffen dat er buiten raamwerken ook nog ruimte bestaat.
 
Mariken Heitman: Wormmaan, Atlas Contact, Amsterdam 2021, 259 p. ISBN 9789025470722. Distributie VBK België

deze pagina printen of opslaan