Non-fictie
BOEKEN NR. 4, APRIL 2021
Margriet van der Heijden: Denken is verrukkelijk. Het leven van Tatiana Afanassjewa en Paul Ehrenfest
door Jo Vanderwegen
Met Denken is verrukkelijk heeft wetenschapsjournaliste en kernfysicus
Margriet van der Heijden een buitengewoon uitgebreide en boeiende
dubbelbiografie geschreven over het leven van de Russische Tatiana Afanassjewa
(1876-1964) en de uit een joods middenstandsgezin uit Wenen afkomstige Paul
Ehrenfest (1880-1933). Ze leerden elkaar aan het begin van de twintigste eeuw
kennen aan de universiteit van Göttingen, Duitsland, en woonden, na wat
omzwervingen in het Russische Keizerrijk, de rest van hun leven in Leiden,
alwaar Ehrenfest de latere Nobelprijswinnaar Natuurkunde Lorentz zou opvolgen
aan de universiteit als hoofd theoretische natuurkunde.
Paul Ehrenfest legde zich toe op
de kwantummechanica en de statistische mechanica. Afanassjewa specialiseerde
zich in het toegankelijk maken van meetkundeonderwijs voor kinderen. Haar
ideeën over wiskundedidactiek waren vooruitstrevend; zij probeerde die zowel in
Rusland als in Nederland aan een ruimer publiek te presenteren. Zij stond ook
in voor de opvoeding van de kinderen, maar fungeerde ook als gastvrouw bij
bezoeken van gerenommeerde wetenschappers als Niels Bohr en Albert Einstein.
Einstein groeide uit tot Ehrenfests beste vriend en zielsgenoot. Tijdens hun
verblijf in Rusland organiseren ze thuis discussiemiddagen met vakgenoten om
tot nieuwe wetenschappelijke inzichten te komen; eens terug in Nederland zal
Afanassjewa in hun zelfontworpen huis middagen organiseren waar er vooral over
meetkunde en noodzakelijke vernieuwingen in het wiskundeonderwijs zal
gediscussieerd worden.
In de biografie besteedt de schrijfster niet alleen veel
aandacht aan de persoonlijke zielenroerselen van de echtelieden, hun problemen
en de rol die hun verschillende afkomst in hun leven en relatie zou spelen,
maar evenzeer aan de wetenschappelijke bevindingen van de twee. Uit de gegevens
die Van der Heijden aanhaalt, blijkt dat zij waarlijk belangwekkende
bevindingen deden voor hun vak, ook al zijn ze niet zo bekend geworden als een
paar van hun vrienden. Dat zal vooral Ehrenfest als erg pijnlijk ervaren, zo
lezen we. Ook zien we dat Einstein bijvoorbeeld, via de gesprekken die hij met
Ehrenfest had, tot nieuwe inzichten en bevestiging van zijn eigen besluiten
kwam. Van der Heijden gaat diep in op de details van de ontdekkingen, iets dat
voor minder wetenschappelijk geschoolde lezers soms wat moeilijker te
doorgronden is. Gelukkig blijft er, na aftrek van de wetenschap, nog meer dan
voldoende te genieten in deze lijvige uitgave: hoe het leven was in Rusland, de
moeilijkheden die een jonge vrouw tegenkwam als ze wilde gaan studeren in die
tijd, en ook hoe dat voor haar ten goede evolueerde, het moeizame geestelijke
leven van Ehrenfest…
Margriet van der Heijden hanteert een zeer filmische stijl, met veel
gevoel voor detail: het sjouwen met klei door de straten, de beschrijving van
de aanwezigen van een wetenschappelijk congres in Hotel Metropole in Brussel
(‘Kroonluchters met melkglazen kelkjes verspreidden in de eerste week van
november 1911 hun licht gelijkmatig over hun hoofden’) - hoofden in het bezit
van types als Henri Poincaré, Max Planck en Marie Curie, het is allemaal even
beeldend verwoord. Ze toont in haar werk een zeer sterke verbondenheid met haar
personages, zonder haar onafhankelijkheid en objectiviteit op enig punt te
verliezen. Haar buitengewone inspanningen tot onderzoek in authentieke
documenten (briefwisseling tussen Paul en Tatiana in het Russisch, foto’s…)
leverden de vondst op van onbekende brieven van Einstein aan Afanassjewa, maar
ook details als het telefoonnummer van Paul Ehrenfest (1269), waarop hij met
een zware, bakelieten toestel te bereiken was, en het feit dat Godfried Bomans
getuige was bij het huwelijk van de dochter van het echtpaar.
Van der Heijden heeft werkelijk
alles in haar mooie boek willen verwerken, wat een uiting is van haar enthousiasme
voor het onderwerp. Nergens krijg je nochtans als lezer het gevoel dat er
teveel staat. Zij verwerkte een deel van de gegevens in een uitgebreid
notenapparaat. Ook zien we een lange boekenlijst, voor zij die nog dieper op
een aspect van het boek willen ingaan. Via het personenregister kan je na
lectuur steeds opnieuw nagaan wat je ook al weer gelezen had over bijvoorbeeld
Xenia, het kindermeisje (zij ging mee naar het zomerhuisje in Kanuka, Estland),
of over Vjatsjeslav Skrjabin, in Koekarov (nu bekend onder de naam Molotov).
Haar biografie
is zo boeiend en veelomvattend, dat een tweede lezing niet misstaat. Bovendien
is het boek geïllustreerd met oorspronkelijke foto’s, en uitstekend
gedocumenteerd. Een aanrader.
Margriet
van der Heijden: Denken is verrukkelijk. Het leven van Tatiana Afanassjewa en
Paul Ehrenfest, Prometheus, Amsterdam 2021, 428 p. : ill. ISBN 9789035141902.
Distributie L&M Books
deze pagina printen of opslaan