Oude mythen en moderne gebruiken
Samen met Slavenka Drakulić is Dubravka Ugrešić (°1949) een van de leading ladies
in de Kroatische letteren. Toch zeker volgens het buitenland, waar ze met vele
literaire prijzen werd getooid. Want Ugrešić en haar geboorteland hebben
(hadden) op z'n zachtst gezegd een haat-liefdeverhouding met elkaar, zeker in
de turbulente jaren negentig. Toen in 1991 de Joegoslavische burgeroorlogen
losbarstten en Servië en Kroatië een ultranationalistische koers gingen varen,
was Ugrešić een van de weinige kritische intellectuele stemmen die luidop tegen
de gang van zaken protesteerde. Haar boek De cultuur van leugens (Nijgh
en Van Ditmar 1995) is een ontluisterende analyse van de mechanismen van een
nationalistische dictatuur, zoals Tuđman en Milošević die installeerden. Ugrešić'
uitspraken werden haar niet in dank afgenomen. Ze werd publiekelijk voor
landverraadster uitgemaakt en in 1993 trok de toen in eigen land al gevestigde
schrijfster naar het buitenland. Tegenwoordig woont ze in Amsterdam.
Daarmee kwam het
thema ballingschap in haar boeken terecht. Op het einde van De cultuur van
leugens zit ze in Berlijn, waar ze schrijft: 'Ik heb me aangesloten bij een
stam waarvan de leden op dit moment over de hele wereld zijn verspreid'. En
verder: 'Want het enige ding dat werkelijk enige waarde heeft, is een goede
koffer'. In 1993 verscheen al een boek met de veelzeggende titel Nationaliteit:
geen (Nijgh en Van Ditmar).
Ugrešić schrijft speelse,
postmoderne, vrouwelijke verhalen, vol literaire verwijzingen (vaak uit de
Russische literatuur, haar specialiteit) die de vlotte stijl nooit hinderen. In
recenter tijden verschenen erg relevante essaybundels van haar, Verboden te
lezen! (De Geus 2001) over de boekcultuur, en Niemand thuis (De Geus
2007), onder andere over Europa en de Europese literatuur en over het verschil
tussen Oost en West. Ze schreef ook de roman Ministerie van pijn (De
Geus 2005) over een Amsterdams universiteitsklasje van ex-Joegoslavische
bannelingen die samen herinneringen aan hun verloren land gaan verzamelen.
Baba Jaga
legde een ei verscheen in 2010 als onderdeel van de De Bezige Bij-reeks
'Mythen', waarbij bekende auteurs oude mythen in een nieuw kleedje steken. Hoe
pakt Ugrešić dat aan? Door in vier stappen voor een bevreemdende leeservaring
te zorgen.
Eerst
krijgen we in drie pagina's een beschrijving van 'kleine, lieve oude
vrouwtjes', die eerst niet opvallen, maar als je op ze gaat letten, blijkt de
wereld ervan vergeven te zijn. Het is een waarschuwing. In het tweede deel
krijgen we een al te realistisch portret van de oud geworden moeder van de
schrijfster (het ik-personage) -- Ugrešić' moeder kwam al eerder aan het woord
in Museum van onvoorwaardelijke overgave (1997, Nijgh en Van Ditmar 2022).
Omdat ze haar flatje in Zagreb niet wil verlaten, stuurt moeder haar dochter
naar haar Bulgaarse geboortestad Varna, om er na te kijken wie en wat er nog
overblijft uit haar jeugdjaren. Ugrešić krijgt hoe langer hoe meer tegen haar
zin gezelschap van Aba, een jonge Bulgaarse slaviste die Ugrešić' moeder
gezelschap houdt, Varna beweert te kennen en vooral een fan is van de
schrijfster. De schrijfster ergert zich mateloos aan de kinderlijke en slaafse
Aba en ook haar missie -- zoveel mogelijk foto's maken voor haar moeder -- is
geen opbeurende opdracht. Eigenlijk gebeurt er niet veel in dit deel en de
lezer glimlacht meewarig bij zoveel moeilijk gedialogeer tussen de schrijfster
en Aba. De uitspraken en handelingen van de ziekelijke moeder zijn nu eens
komisch, dan weer tragisch. Veel verder in dit boek lezen we over dit deel: 'De
tekst heeft iets van een 'ziektegeschiedenis', van een anamnese van
vergetelheid waarin tegelijk het hoofdthema wordt uitgewerkt: het verlies van het
contact met het eigen bestaan.’
Het derde deel maakt het boek nog vreemder. Daarin maken we
kennis met drie dames op leeftijd, Beba, Kukla en Pupa, die zes dagen
doorbrengen in een chique Tsjechisch kuuroord. Daar ontmoeten ze allerlei
figuren, avonturiers die men gewoonlijk aantreft in ex-socialistische
transitielanden: Mr. Shake 'behoorde tot de "mensen van onze tijd",
tot de juiste mensen op de juiste plaats en het juiste moment, waarmee onze
huidige wereld overbevolkt is geraakt', een verkoper van lucht, iemand die
'even aan de postcommunistische markt [kwam] snuffelen'; Dr. Topolánek met z'n
revolutionaire dromen: 'alleen speelde zijn revolutie, anders dan die van zijn
ouders, zich af op een aanzienlijk lucratiever, mooier en zachter terrein: het
menselijke lichaam'; Mevludin, een jonge Joegoslaaf uit Bosnië, die aan een
Servische granaatinslag een eeuwige erectie overhield en nu in het kuuroord
masseur van dienst speelde, met diensten als 'Massage à la Süleyman the
Magnificent'; en een klein vreemd Chinees meisje Wawa, dat sommige woorden en
zinnen achterstevoren uitspreekt.
Ondertussen houdt de
auteur met rijmpjes, genre 'terwijl het leven afdrijft met de stroming mee, zet
dit verhaal koers naar open zee', het verhaal strak in het gareel en de lezer
stelt zich uiteindelijk nog maar één vraag: hoezo? Een opeenvolging van vreemde
sterfgevallen en dei ex machina maken het er het allemaal niet zo duidelijk op.
En toch blijft Ugrešić onderhoudend in de conversaties, de uitweidingen over
het communisme, de transitieperiode, het oude Joegoslavië, over
man-vrouwrelaties, over ouder worden en de al te menselijke obsessie met jeugd
en schoonheid. Haar personages zijn bovendien stuk voor stuk goede
verhalenvertellers.
Komen we ten slotte bij het vierde deel, dat begint met een brief aan de
redacteur die, net als de lezer, niet goed wist wat hij met de bovenvermelde
delen aan moest en dus dr. Aba Bagay, specialiste in Slavische folklore,
aanschreef met de vraag om verduidelijking. Die begint alvast met de nuchtere
mededeling: 'als u echter even gegoogeld had...'. De lezer had al uit de
achterflap begrepen dat Baba Jaga de heks uit de Slavische mythologie is die
kinderen kidnapt en in een hutje woont dat op kippenpoten staat. Maar opdat we
de eerste delen des te beter en anders zouden kunnen lezen, voegt dr. Aba Bagay
(anagram van Baba Yaga) aan haar brief een uitgebreid hoofdstuk 'Baba Jaga voor
beginners' toe. Dit niet zonder enkele wenken aan de lezer in haar brief zoals
'vanuit literair oogpunt is elke interpretatie als "legaal" te
beschouwen. De literatuur kent geen goede of minder goede interpretaties, maar
alleen goede en minder goede literaire werken.' En: 'het is aan u om dat te
ontdekken'.
In
'Baba Jaga voor beginners' wordt de lezer (bewust) overstelpt met informatie
over oorsprong, variaties, attributen, overleveringen van de mythe-Baba Jaga.
Al dan niet expliciet wordt er bij wijze van illustratie verwezen naar de
bovengenoemde delen van deze veellagige roman.
Maar hier gebeurt iets
interessants. Plots wordt de wetenschappelijke tekst ook een aanklacht tegen
allerlei uitwassen in deze moderne tijden die de vrouw vernederen en
discrimineren. Heel slim legt de auteur verbanden tussen de oude mythen en
moderne gebruiken. Ze geeft een rist voorbeelden van actuele verschijningen en
interpretaties van oude mythologische elementen: de anti-Baba Jaga-industrie
van de cosmetica en plastische chirurgie; van het drinken van bloed door heksen
tot het verjongen van het lichaam door algehele bloedtransfusies; van de vagina
dentata tot het Zuid-Afrikaanse antiverkrachtingscondoom Rape-aXe; van
heksenklauwen tot dure manicure, van kromme heksenneuzen tot neuscorrecties.
Een opgekropte
woede komt ten slotte in een prachtige finale tot explosie. Het is een opruiend
startschot dat weerklinkt van Afghanistan tot de Amerikaanse pornostudio's. Op
de laatste bladzijden leest men ook: 'In de terminologie van onze tijd kan Baba
Jaga een "dissidente" worden genoemd, een verstotene'. Volgens
Wikipedia werd Dubravka Ugrešić in de jaren negentig door de nationalistische
media van haar land meer dan eens een heks genoemd...
Dubravka Ugrešić: Baba Jaga
legde een ei, Nijgh en Van Ditmar, Amsterdam 2024, 371 p. ISBN 9789038802671.
Vertaling van Baba Jaga je snijela jaje door Roel Schuyt. Distributie L&M
Books
Oorspronkelijk
verschenen in De Leeswolf 2010
deze pagina printen of opslaan