Vertaald proza

BOEKEN NR. 3, MAART 2020

Arno Schmidt: Enthymesis of H.I.J.H.

door Kris Velter

Bij Uitgeverij Vleugels verschenen op hetzelfde moment twee boeken van de Duitse auteur Arno Schmidt: Uit het leven van een faun en Enthymesis of H.I.J.H. Dit laatste boek bevat de eerste tekst die door Schmidt werd geconcipieerd, in februari 1946. Het verscheen in 1949 samen met de verhalen ‘Leviathan’ en ‘Gadir' onder de titel Leviathan. Met de bundel geeft de auteur zijn visitekaartje af. Hij maakt op geen enkel vlak compromissen.
 
Formeel gezien is Enthymesis of H.I.J.H. een raamvertelling. Bij een eerste lezing is dit echter nog niet duidelijk: pas op het einde van het boek komt de lezer dit te weten. Net zoals het verhaal Uit het leven van een faun, ook een vroeg werk uit 1953, wordt het verhaal niet volgens klassieke romantechnische procedures verteld. De vorm is dat van een dagboek over een reis. De flarden tekst worden per dag geordend. Voor de belevenissen van de dag staat die dag in cursief gedrukt. De eerste dag is dag 3: ‘dag 3’. Naarmate het verhaal vordert, gebruikt Schmidt ook andere woorden om zijn verhaal in te delen: ‘1 uur later’, ‘In het kamp, avond’, ‘Kort daarvoor’.
 
De teksten zelf zijn een stream of consciousness waarbij feiten, gedachten en waarnemingen in elkaar overlopen. Uit het leven van een faun wordt opgetrokken uit korte alinea’s, ‘snaphots' of ‘beeldtegels'. Daarmee wil Schmidt de werkelijkheid weergeven in alle grilligheid, maar ook een voorkeur uitdrukken voor de ‘kleine’ geschiedenis tegenover de ‘grote' geschiedenis. In Enthymesis of H.I.J.H wou hij reeds hetzelfde bereiken door te schrijven over alledaagse dingen. Bovendien in zinnen die technisch gezien niet perfect zijn, die niet worden afgemaakt en van de hak op de tak springen.
 
Het verhaal speelt zich ongeveer 200 v. Chr. af. Philostratos, een hellenistische landmeter, onderneemt op vraag van Eratosthenos, een tocht door de Sahara met als doel de wereld op te meten. De historische figuur Eratosthenos van Kyrene (275 v. Chr. tot 194 v. Chr.) was de eerste die bij benadering correcte cijfers gaf voor de omtrek van de aarde. Philostratos is kritisch voor zijn leermeester: hij is immers van mening dat de aarde een schijf is en geen bol. Zijn redenering:  
 
‘De geest wordt erdoor gekenmerkt dat hij de oneindigheid nastreeft; nu is een schijf oneindiger dan een bol, dus moet de aarde een schijf zijn.’
 
Het eigenlijke doel van Philostratos heeft echter niets met cijfers te maken: hij wil vooral de mensen ontvluchten. Op het einde van het verhaal ‘schreeuwt’ hij ‘fluisterdun': ‘Ik vervloek alle gemens!’ (Het vormen van nieuwe woorden, een techniek die ook wordt gebruikt in Uit het leven van een faun, neemt in dit verhaal al een aanvang.) Dit sluit aan op de afkorting uit de titel. H.I.J.H. staat voor Hoezeer Ik Jullie Haat. Verder kan het boek, met een beetje goede wil, gelezen worden als een gruwelijk sprookje over hoogmoed, moord, krankzinnigheid.  
 
Het voorwoord van vertaler H . Mysjkin is noodzakelijk om enkele zaken te begrijpen. Zonder de kennis ervan zal elke interpretatie van Enthymesis of H.I.J.H op zijn minst onvolledig zijn. Zo wordt gewezen op enkele anachronismen, waaruit blijkt dat het Arno Schmidt niet te doen is om een historisch exacte weergave. De achttiende-eeuwse romantische schilder Caspar David Friedrich schuilt achter ‘F.’ wiens ‘Jonge vrouw in de Morgenzon' zogenaamd te zien is in de Alexandrijnse Galerie. De zin ‘denn heute gehört uns Roma, und morgen die ganze Welt’ komt, behalve de plaatsnaam, uit een marslied van de Hitlerjugend. Niet vergeten dat dit verhaal net na de Tweede Wereldoorlog werd geschreven. Net zoals Uit het leven van een faun is Enthymesis of H.I.J.H een aanklacht tegen het totalitaire denken van het nazisme.
 
Enthymesis of H.I.J.H is een belangrijk verhaal omdat het het begin markeert van het oeuvre van de radicaalste Duitstalige naoorlogse auteur. Arno Schmidt schrijft in de marge. Niet iedereen houdt daarvan: sommige critici roepen dat Schmidt een windbuil is, overroepen en – wat een domheid – zelfs irrelevant. Inhoudelijk is zijn werk steevast doordrongen van een gitzwart cultuurpessimisme. De Tweede Wereldoorlog fris in het geheugen, is de auteur op formeel vlak op zoek naar nieuwe uitdrukkingsvormen waarmee hij volledig wil breken met het verleden. Dit resulteert in experiment. En experiment moet worden toegejuicht – want zonder vernieuwing, zonder koppigheid, zonder tegendraadsheid blijven enkel het commerciële en het gemakzuchtige het literaire veld bespelen. Daarom is Enthymesis of H.I.J.H een boek van onschatbare waarde en moeten we de vertaling en de uitgave ervan koesteren.
 
Arno Schmidt: Enthymesis of H.I.J.H, Vleugels, Bleiswijk 2020, 40 p. Vertaling van Enthymesis oder W.I.E.H. door Jan H. Mysjkin. ISBN 9789078627951 

deze pagina printen of opslaan