Als je een nieuwe roman van Almudena Grandes
in handen krijgt weet je bijna zeker dat die over de Spaanse Burgeroorlog zal
gaan, of althans: dat die daar een belangrijke rol in zal spelen. Grandes’
‘buitensporige nieuwsgierigheid’ ter zake (haar eigen woorden) motiveerde haar
om in binnen- en buitenland opzoekingen te verrichten naar het doen en laten
van vriend en vijand in de deplorabele periode van het Spaanse verleden die
aanving midden de jaren ‘30 van vorige eeuw en waarvan de tentakels
verwoestingen aanrichtten tot ver in de jaren ‘60. Eigenlijk tot aan de dood
van dictator Franco in 1975. En zelfs daarna.
Voor een stuk zou je Grandes dus
als een soort historiograaf kunnen beschouwen van de Spaanse burgeroorlog en de
late uitwassen daarvan. Alleen: zij schrijft met De patiënten van dokter García wel degelijk een fictieroman, weze
het met historisch nawijsbare figuren en gebeurtenissen als kapstok. Deze
historische inbedding, het dient gezegd, gebeurt allesbehalve met de natte
vinger: dat beseffen we bij het lezen, achteraan in het boek, van het dozijn
bladzijden waarin de auteur toelicht waar ze de mosterd haalde. En hoe ze zich
inspande om de precieze locaties en tijdstippen te achterhalen. Evenveel en
zelfs méér bladzijden worden ingevoegd om de personages, netjes onderscheiden
in fictieve en non-fictieve, te situeren.
Aan de hand van deze
toevoegingen en mede dankzij de korte ingeschoven hoofdstukjes rond de
politieke context wordt het de lezer een stuk makkelijker gemaakt. Overbodig is
dat zeker niet, want in Spanje is deze kwalijke episode in de vaderlandse
geschiedenis lange tijd zedig toegedekt, terwijl ze in onze contreien nagenoeg
volledig tussen de plooien viel. Daar komt bovenop dat we gespreid over 900
bladzijden geconfronteerd worden met de uiterst complexe politieke
tegenstellingen van toen, dat een bijna onontwarbaar kluwen van personages
wordt opgevoerd van wie het familieverleden oeverloos uitgestald wordt, en dat
een aantal van die figuren in het kader van hun missie dan ook nog geregeld van
identiteit veranderen – tot een paar keer per dag toe. Zeg nou zelf.
In haar alleszins
wervelende roman heeft Grandes –zelf te situeren binnen de republikeinse
activistische beweging- zich tot doel gesteld de fascistische oorlogs- en
naoorlogse politiek van het Franco-regime te schandvlekken en de gekende en
minder bekende slachtoffers daarvan de plaats te geven die ze volgens haar
verdienen. Meestal betreft dat de hulpeloze burger die het inferno zoekt te
overleven. Waar zij zich in haar vorige romans veeleer beperkte tot de
eigenlijke burgeroorlog van de jaren ‘30, ligt de klemtoon nu op de
verwerpelijke rol die het regime speelde in de periode tijdens en vooral na de
wereldoorlog, toen het regime de vluchtende nazi’s geen strobreed in de weg legde,
maar integendeel hun massale vlucht naar Argentinië mee organiseerde.
Het verhaal wordt
opgehangen aan de fictieve figuur van dokter García, die een hechte vriendschap
ontwikkelt met zijn eerdere patiënt Manuel Arroyo, met wie hij de hachelijke
missie onderneemt om het onderduiknetwerk van de nazi’s te detecteren en aan de
kaak te stellen. Vruchteloos helaas, want hun gevaarlijke missie kent geen
succes. Van het Spaanse bestel valt niets te verwachten, en ‘hogere politieke
doelen’ weerhouden de geallieerden ervan om tegen Franco daadwerkelijk op te
treden. Beiden, de dokter en Manuel, hebben als zo vele anderen zichzelf moeten
verloochenen om zich staande te houden in de chaos, zodat ‘hun bord nu
volgeladen is met risico en schuld’. En waartoe? Wat achteraf overheerst, is
moedeloosheid en schaamte, naast de pijnlijk onbeantwoorde vraag: ‘Wat hebben
wij gedaan dat we slechter af zijn dan de nazi’s? Waarom zijn wij waardeloos?
Waarom vindt niemand ons ooit belangrijk?’
Er valt veel goeds te zeggen
over De patiënten van dokter García.
Allereerst dat hij het deksel licht van die overvolle vergaarpot vunzigheden al
dan niet gelieerd aan politieke omstandigheden. Zeer zeker ook vallen de
inspanningen in het oog die verricht werden om binnen het kader van een roman
de geschiedkundige context zo nauwgezet mogelijk te respecteren. Om de teugels
van dit breed uitgesponnen verhaal toch feilloos in de hand te houden en op een
uitnodigende manier aan de lezer voor te leggen moet je wel zeer onderlegd zijn
en over een uitgesproken schrijf- en organisatietalent beschikken. Dat hééft
Grandes, zonder twijfel. Daar staat tegenover dat niet iedereen zal vinden dat
hierin het vereiste evenwicht werd bereikt. Of in andere woorden: over de keuze
tussen de kwalificaties ‘omslachtig’ en ‘uitvoerig’ kan geredetwist worden.
Soms dreigt het gevaar dat door historische overdaad het romanverhaal zelf in
ademnood komt. Dat de romanauteur wordt overruled
door haar verontwaardiging. Mag zijn, maar dat doet niets af aan het gegeven
dat dit zonder meer een monumentaal werk genoemd mag worden.
Almudena Grandes: De patiënten
van dokter García, Signatuur, Amsterdam 2019, 923 p. Vertaling van Los pacientes
del doctor García door Mia Buursma en Rikkie Degenaar. ISBN 9789056726096.
Distributie Standaard Uitgeverij
deze pagina printen of opslaan