Vertaald proza

Charles Robert Maturin, Ivo Gay (inl.): Melmoth de Dolende

door Kris van Zeghbroeck

De roots van de moderne griezelliteratuur gaan terug op de romantische griezelroman of gothic novel, die een geweldig succes kende op het einde van de 18e eeuw. Hoewel het fenomeen zich niet enkel in Engeland manifesteerde, is het een typisch Engels romantype. De bloeiperiode is terug te voeren op de publicatie van twee romans: The castle of Otranto (1764 -- het prototype), onder een pseudoniem gepubliceerd door Horace Walpole, en Melmoth the Wanderer (1820 -- het culminatie- en eindpunt) van Charles Robert Maturin. De grote doorbraak kwam er tussenin (1789-1797) met de 'novels of terror' van Ann Radcliffe (bv. The mysteries of Udolpho (1794) en The Italian (1797)) en The monk (1796) van Matthew Gregory Lewis.

Een gothic novel situeert zich doorgaans in de barbaarse middeleeuwen, vandaar de naamgeving. Typische kenmerken van het genre zijn een gewelddadige geschiedenis in een huiveringwekkend decor, waarbij een romantische heldin tegen een booswicht uitgespeeld wordt. "Motieven als bezitsdrang, seksuele begeerte en overdreven zucht naar kennis" sturen de intrige, waarbij spookachtige en bovennatuurlijke elementen de beklemmende sfeer garanderen. Ook wordt er een onderscheid gemaakt tussen 'novels of horror', waarbij het doen huiveren van de lezer centraal staat (griezeleffect), en de 'novels of terror', waarbij het (op het eerste gezicht) bovennatuurlijke uiteindelijk verklaard wordt (spanningseffect). In die zin zou je kunnen zeggen dat de gothic novel mee aan de wieg staat van zowel de hedendaagse griezelroman als de thriller.

Een aantal romans die binnen de afgelijnde periode van de gothic novel verschenen, en duidelijk mee verwant zijn, worden soms apart geplaatst als nevenvormen van het genre. William Beckfords oorspronkelijk in het Frans verschenen Vathek (1786) wordt gezien als een 'oriëntale vertelling' met gothische elementen. William Godwin heeft met

Things that they are, or the adventures of Caleb Williams (1794) het gotische basisverhaal -- het onschuldige slachtoffer dat achtervolgd wordt door een booswicht -- uitgewerkt tot het prototype van de zgn. 'achtervolgingsroman'. En hoewel het alom bekende Frankenstein (1813) van Godwins dochter Mary Shelley steeds meer betrokken wordt bij de studie van de Engelse romantische griezelroman, zou haar inspiratie schatplichtig zijn aan de Duitse spookverhalen (Ritter-, Räuber- und Schauerromane).

Het succes van de gothic novel in de Lage Landen is hoofdzakelijk te traceren via de vele vertalingen uit het begin van de 19e eeuw. Minder voor de hand liggend is een nieuwe Nederlandse vertaling van een klassieke gothic novel. Dat maakt dat het initiatief van Uitgeverij Voltaire om Maturins Melmoth the Wanderer te vertalen, in het oog springt. Charles Robert Maturin (1780-1824) -- een Ierse afstammeling van Franse hugenoten -- was een tijdgenoot van Sir Walter Scott, met wie hij regelmatig correspondeerde. Maturins carrière als predikant binnen de protestantse kerk werd zwaar gehypothekeerd door zijn ambities om geld en roem te verwerven als schrijver. Op één enkel succes als toneelschrijver na (Bertram, 1816), oogstte hij weinig publieke respons en leefde hij in een precaire financiële situatie. Pas na de grote hausse van de gothic novel in Engeland, trachtte hij nog een graantje mee te pikken met Melmoth de Dolende. In Frankrijk werd deze publicatie uit 1820 snel opgemerkt, maar in Engeland duurde het nog tot het einde van de 19e eeuw voor Maturin postuum doorbrak.

Melmoth de Dolende heeft de verdienste om een fascinerende samenvatting te brengen van de meeste motieven uit de gotische literatuur en een brug te slaan naar de fantastische literatuur van de 19e eeuw. De faustiaanse titelfiguur heeft, geobsedeerd door de verwerving van kennis, zijn ziel verkocht aan de duivel in ruil voor bovennatuurlijke krachten en 150 jaar extra leven. Dit pact kan enkel verbroken worden als hij zelf een andere ziel wint voor de duivel. 150 jaar lang doolt de angstaanjagende Melmoth als een zwervende jood door de wereld, op zoek naar een slachtoffer, maar hij faalt keer op keer. Het verhaal wordt gebracht vanuit het oogpunt van de jonge John Melmoth, de laatste erfgenaam van de familie, die zijn voorouder in levenden lijve ontmoet wanneer de 150 jaar op hun einde lopen. Hij verneemt niet enkel het relaas van zijn voorouder, maar leest ook het manuscript van ene Stanton, die Melmoth de Dolende jarenlang nagereisd is, en ontmoet toevallig een van de slachtoffers, die duidelijk nog van angst nazindert. Zo zet Maturin een ingenieuze, ingewikkeld ogende contructie op waarbij verschillende verhalen door aaneenschakeling of inbedding onderling verbonden worden binnen een allesomvattend vertelkader. Maturin is er bovendien in geslaagd om met deze gothic novel het genre te transcenderen en "een meer diepgaande thematiek over kwaad en menselijke (on)schuld [te introduceren], waarbij the villain zelf slachtoffer wordt van zijn kennisdrang."

Voor een beter begrip van de gothic novel, zijn nevenvormen en nawerking is er slechts één adres: De romantisch griezelroman (Gothic Novel): een merkwaardig rand-verschijnsel in de literatuur van Hendrik Van Gorp (Garant, 1998), waarop dit stuk gebaseerd is. Daaruit blijkt tevens dat de romantische griezelroman een interessant studiegebied is voor wie interesse heeft in de romantische beweging, omdat hier alle basiselementen in een of andere vorm reeds aanwezig zijn. Na 1820 begint de nawerking van de gothic novel met vertakkingen in verschillende stromingen. Daarbij onderscheiden we o.m. de vermenging met andere genres (bv. de historische roman) en de exploratie van de grenzen tussen het natuurlijke en bovennatuurlijke op basis van nieuwe psychologische inzichten. Wat dat laatste betreft, hebben de 'ghost stories' van Edgar Allan Poe (bv. The fall of the House of Usher, 1939) een belangrijke rol gespeeld. Het einde van de 19e eeuw zorgt uiteindelijk voor een 'gothic revival', waarvan Robert Louis Stevensons The strange case of Dr Jekyll and Mr Hyde (1886) en Bram Stokers Dracula (1897) de belangrijkste exponenten zijn. Stevensons "thema van identiteitscrisis en gespleten persoonlijkheid tegen de achtergrond van het dubbelgangersmotief" zou zijn oorsprong vinden bij Melmoth de Dolende. De auteur, Maturin, is niet toevallig een oudoom van Oscar Wildes moeder. In Wildes indirecte eerbetoon aan zijn familielid, The picture of Dorian Gray (1891), vinden we dan ook dezelfde thematiek terug. De perfecte noot om dit schetsmatige overzicht van de Engelstalige romantische griezelroman en zijn 19e-eeuwse nawerking af te sluiten.

Charles Robert Maturin, Ivo Gay (inl.), Melmoth de Dolende, Voltaire 's-Hertogenbosch, 2005, 725 p., ill. € 34,9. ISBN 9058480577. Vert. van: Melmoth the Wanderer door Mertens, Ineke

Oorspronkelijk verschenen in de Leeswolf 2005

deze pagina printen of opslaan

Nieuwe recensies

BOEKEN NR. 3, MAART 2024

Binnen in de aarde is een berg

Hester Knibbe

De zomers

Ronya Othmann

Het mensenschip

Autran Dourado

Onze James. De vrouwen van Ensor

Jan Bultheel, Eric Min (nawoord)

Woestijnpassages

Emmelien Kramer

naar overzicht

JEUGDBOEKEN NR. 3, MAART 2024

Een toren van tijgers

Lizette de Koning, Gareth Lucas (ill.)

Eenbeen

Thijs Goverde

Roofvogels. De mooiste en machtigste dieren in de lucht

Walter De Raedt, Joris De Raedt (ill.)

Salto

Arndís Thórarinsdóttir, Linde Faas (ill.)

Springlevend

Saskia de Bodt

naar overzicht


ontwerp: Ann Van der Kinderen   |   programmatie: dataweb   |   © MappaLibri