Nederlands proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2025

Nescio: Zingen in het donker. Brieven uit de hongerwinter

door Jo Vanderwegen

Lieneke Frerichs publiceerde al in 2021 de veelgeprezen biografie van J.H.F. Grönloh (1882-1962), beter bekend onder zijn pseudoniem Nescio. In dat boek besteedde ze veel aandacht aan het feit dat Nescio, naast de klassiek geworden novellen De uitvreter (1911) en Titaantjes (1915), gedurende zijn hele leven brieven schreef aan zijn naasten. Een selectie hiervan is nu door Frerichs bezorgd en gebundeld voor het grote publiek.
 
Het gaat om brieven die geschreven zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog, in een periode dat Nescio en zijn vrouw in Amsterdam verbleven terwijl hun getrouwde dochters elders woonden. De vijvenvijftig brieven illustreren de moeilijke situatie waarin Nescio en zijn echtgenote Osje leefden. Toch geeft de schrijver nergens kritiek op de Duitse bezetting: dat doet hij om zijn familie te beschermen. Onderwerpen betreffen veeleer het dagelijks leven, het bijeensprokkelen van eten, de zoektocht naar brood (waartoe soms urenlange fietstochten voor nodig waren). Het echtpaar probeerde hun kinderen op alle mogelijke manieren te helpen, bijvoorbeeld door het versturen van pakketten of voedselbonnen.
 
Tegelijk waren ze zoals reeds gezegd voorzichtig in hun woordkeuze om hen voor problemen te behoeden. Desalniettemin geeft Nescio nauwkeurig weer hoe penibel de situatie in de hoofdstad wordt naarmate de tijd verstrijkt. Om warm te blijven dient er hout gevonden te worden, maar omdat die brandstof steeds schaarser wordt, halen mensen houten meubelen uit verlaten huizen of peuteren ze zelfs houtblokjes los uit de trambanen. Verwarming en voedsel zijn niet de enige problemen, want omdat ook het gas opraakt, zit iedereen ’s avonds steeds vaker letterlijk in de duisternis. Pas na de oorlog zal Nescio toegeven dat hij angstiger en pessimistischer was dan hij liet blijken in zijn briefwisseling.
 
De brieven zijn nauwgezet en in stijl goed vergelijkbaar met zijn literaire werk. Nu en dan is de toon zakelijk, bijvoorbeeld over een pakket boontjes dat is aangekomen, dan weer nemen gevoelens tussen hoop en vrees de overhand. Zelfs wanneer de Canadezen de stad inrijden, blijft bij Nescio de vraag hangen of de oorlog nu werkelijk voorbij is en of er wel echt ‘een nieuwe tijd’ zal aanbreken. Of, zoals Nescio het formuleert:
 
‘Een optocht van onbegrijpelijke auto’tjes en auto’s. Engelschen en Canadeezen waren heel weinig te zien, je zag meest jongens en meisjes die meereden, ook een opoe met een bril op.’
 
Nog steeds hangt over het dagelijkse leven een waas van onzekerheid. De beschrijvingen maken dat je als lezer steeds dicht op de huid van de schrijver zit. Het is Nescio’s verdienste dat je het gevoel krijgt in zijn hoofd te zitten, eerder nog dan dat je je realiseert dat je brieven aan anderen zit te lezen. Zelf verwoordt Nescio het als volgt: ‘Soms heb ik ’t gevoel dat ik een dagboek schrijf, dat plotseling zal afbreken’. Hij was zich zeer bewust van het historische belang van het geschreven woord, getuige daarvan een opmerking zoals ‘Bewaar dezen brief, dan kun je misschien later nog eens nagaan hoe een Amsterdammer was en leefde in December 1944’, aldus op 13 december 1944 in een brief aan zijn kinderen.
 
Meer nog dan een levensdocument van een schrijver, is Zingen in het donker een beeld van een mens die probeert te overleven tijdens de oorlog en vijandige bezetting. Nescio’s gave voor het woord maakt dat je ook tachtig jaar na datum nog vlot kan nalezen hoe het dagelijkse leven écht was. Frerichs is er door haar nauwgezetheid bij het archiefonderzoek, het notenapparaat en de lange lijst met namen die in de brieven vermeld worden, in geslaagd een zeer leesbaar boek te creëren voor elke literatuurliefhebber. Ook de illustraties (foto’s uit die tijd en facsimiles van enkele brieven) zijn een pluspunt. Misschien nog belangrijker: Zingen in het donker is een authentiek document geworden voor elkeen die zich wil verdiepen in het dagelijks leven van de gewone mens tijdens de Tweede Wereldoorlog.
 
Nescio: Zingen in het donker. Brieven uit de hongerwinter, Van Oorschot, Amsterdam 2025, 216 p. ISBN 9789028251243. Distributie New Book Collective

deze pagina printen of opslaan