Nederlands proza

BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2025

Aline Sax: Negentien Negentien

door Jooris van Hulle

De openingszinnen van Negentien negentien, de eerste roman voor volwassenen van jeugdboekenauteur Aline Sax, scherpen meteen de aandacht van de lezer:
 
‘Ik wou dat ik gesneuveld was. Dat zou een held van me gemaakt hebben. Mijn ouders zouden martelaren geworden zijn, het grootste offer hebben gebracht voor hun vaderland. Ik zou hun trots geweest zijn.’
 
Aan het woord is Henry Bennett, die in augustus 1919 vanuit Londen terugkeert naar de frontstreek bij Ieper waar hij drie jaar lang gevochten heeft in de loopgraven. Even verder luidt het in zijn overpeinzingen: ‘Ik moet dit doen. Ik moet terug. Ik moet in het reine komen. Anders blijft het me mijn hele leven achtervolgen.’ Hoe zo, ‘het’ blijft me anders achtervolgen, of, zoals hij het zelf later verantwoordt: het is een vorm van ‘boetedoening’?
 
In haar ingenieus opgebouwde roman, waarbij vanuit het jaar 1919 in deelfragmenten wordt teruggeblikt op de oorlogsfeiten zelf, gaat Aline Sax diep, heel diep in op het trauma van haar hoofdfiguur. ‘De vrede went’ werd en wordt wel eens gezegd als het gaat om mensen die de verschrikkingen van een oorlog hebben meegemaakt. Voor Henry is er zoveel meer aan de hand. Ertoe aangespoord door zijn geliefde Sarah, die hem de schande van de witte veer (zo werden jongemannen die geen uniform droegen, toentertijd in Engeland gebrandmerkt – lees: John Boyne: De witte veer, De Boekerij 2016) wilde besparen, heeft hij zich in 1915 aangemeld bij het leger. Hij raakt ernstig gekwetst, zijn enkel wordt kapotgeschoten. Bij zijn terugkeer na het beëindigen van de vijandelijkheden wacht hem de ene ontgoocheling na de andere: zijn geliefde laat hem in de steek, hij raakt zijn job kwijt, zijn ouders reageren koud en afstandelijk (‘Ik ben niet meer de zoon die ze hadden. […] Ik heb het gevoel dat ze rouwen om de zoon die ze voor de oorlog hadden. Maar dat is niet gepast. Ze mogen geen verdriet tonen. Niet tegenover mensen die wel kinderen verloren.’), en zelf moet hij met zijn kapotte been als oorlogsgehandicapte verder zien te overleven. Het overleven heeft voor hem in wezen in de eerste plaats te maken met het besef dat hij het leven hier was verleerd, ‘ik wou dat ik kon terugkeren. Naar Archie, naar Thompson, naar Duck en Bell. Ik hoorde bij hen en bij niemand anders.’
 
De beschrijving van de gruwel van een oorlog die letterlijk en figuurlijk is vastgelopen in de modder van het IJzergebied, laat de lezer bijna lijfelijk de angst en wreedheid ervan ervaren. In hun rauwe directheid doen deze pagina’s me terugdenken aan Post voor mevrouw Bromley (Atlas/Contact 2024) van Stefan Brijs. Hoe tienduizenden jongemannen de dood worden ingestuurd, ook al ging het daarbij vaak om slechts luttele meters terrein die werden veroverd of heroverd op de vijand.
 
Bij zijn terugkeer naar Ieper in 1919 – een ‘reis’ die wordt ondernomen in groepsverband, samen met anderen die hun geliefden willen terugvinden, met als persoonlijke voorbeeld hier Mrs. Cartwright, die het gegund is te rouwen bij het graf van haar man – raakt Bennett danig in de war. In Ieper is de oorlogscommercie een feit, ‘overal wordt militair materiaal hergebruikt. […] Rond het marktplein zijn souvenirwinkeltjes. Vrouwen zitten er naast tafeltjes vol granaathulzen verwerkt tot bloempotten, fotokadertjes en koffiekannen. […] Ze bezoedelen de herinnering! De oorlog is verworden tot banaliteit.’ In de confrontatie met zijn herinneringen houdt Bennett zichzelf een spiegel voor. Wat hij ziet en herbeleeft, heeft in de eerste plaats te maken met zijn vriend Archie. De mannenliefde die ze samen hebben beleefd, maakt alles nog indringender. Maar vooral is er de ‘daad’ die Henry heeft gepleegd en die hem blijvend een schuldgevoel heeft bezorgd. Wat er precies is gebeurd, kan en mag ik hier niet prijsgeven, zo afgemeten en langzaam, onder meer via de verstrengeling van werkelijkheid en hallucinatie, diep doordringend in her gemoed van Henry, ontplooit Sax de thematiek van haar roman.

Negentien negentien is zoveel meer dan weer eens ‘een’ roman over de Eerste Wereldoorlog. Vriendschap en liefde versus haat en vijandigheid, de troost van de schoonheid die de schetsen die Henry maakt in een context die gedomineerd wordt door de lelijkheid van het verval, kunnen bieden (‘het doet je misschien meer mens voelen. Misschien is dat wat we nodig hebben in deze oorlog om ons af en toe weer mens te voelen’), de ontwerpen die Henry, in 1919, voor ogen heeft voor het gedenkmonument dat de Menenpoort zal worden… De veelheid aan motieven en invalshoeken maken de rijkdom uit van deze roman.
 
Aline Sax: Negentien negentien, Ambo/Anthos, Amsterdam 2025, 415 p. ISBN 9789026369780. Distributie VBK België

deze pagina printen of opslaan