Letterkunde
BOEKEN NR. 9, NOVEMBER 2023
Willem Melching: De Zelfdenker
door Erick Kila
Een waardevolle biografie, een heldere
indruk van een tijdsbeeld en een prikkelende analyse van beweegredenen en
werkwijze van een onafhankelijke denker: je ontkomt niet aan lovende
adjectieven om De Zelfdenker. Karel van het Reve 1921-1999 van Willem
Melching te typeren. Geheel in de geest van Karel van het Reve heeft Melching
het levensverhaal van de slavist en essayist in klare en van effectbejag
gespeende taal opgetekend. Hij koos voor korte hoofdstukken en vermengde zijn
betoog op veel plaatsen subtiel met eigen zinsneden van Van het Reve. Het
resultaat leest niet alleen prettig, het stemt ook tot nadenken of liever tot ‘zelfdenken’.
Want als je via Melching ‘meeleeft’ met een bekeerde communist die Sovjet-Uniekenner
en vertaler van Russische literatuur werd, gaan je gedachten als vanzelf uit
naar de hedendaagse ‘speciale militaire operatie’ van de Russische Federatie onder
Poetin.
Van
het Reve, hierna ‘Karel’ te noemen, kwam uit een communistisch nest. Hij was aanvankelijk
steil in de leer, een zeer trouwe gelovige. Maar aan dat geloof werd alras
geknaagd. Het marxisme, fundament voor de ware communist, kwam steeds verder af
te staan van Karel. Hij ontmaskerde het op een gegeven moment als een
‘heilsleer’ en concludeerde dat de kans op dictatuur er bij deze en andere
heilsleren vanaf het begin al zat ingebakken. Melching laat Karels werdegang
ongedwongen zien. De planeconomie, het historisch materialisme, de (quasi)
wetenschappelijkheid van het marxisme: Karel prikte het in zijn beschouwingen
door en benadrukte de verregaande onvrijheden die deel uitmaakten van het
dagelijks bestaan in de Sovjet-Unie en bijvoorbeeld China.
Het systematisch en soms tegen
de klippen op ‘slopen’ van heilsleren, merkwaardig West-Europees begrip voor
sommige dictaturen en andere gangbare onnozelheden door Karel, krijgt, als je
er goed over nadenkt, een blijvende geldigheid. Zo kun je bijvoorbeeld leunen
op Karels reflecties over de feilen en teloorgang van de Sovjet-Unie bij het
overpeinzen van het conflict in Oekraïne en bij het bepalen van een inzicht in
China’s geopolitiek.
Altijd blonken de Van het Reve-publicaties uit in stijl, het gebruik van
ironie en humor en in scherpzinnigheid. De schriftelijke taalvaardigheid was
ongetwijfeld bij Karel en broer Gerard genetisch ingeplant door vader Vanter.
Vanter was journalist en boekenschrijver, en volbloed communist. De
gemeenschappelijke stilistisch-genetische erfenis zorgde niet voor een vanzelfsprekende
band tussen Karel en Gerard. Met name van de kant van Gerard was er duidelijk
sprake van jaloezie. Als reactie op Karels dood zond Gerard nog een nare en
kille boodschap aan Karels dochter Jozien.
Karels literaire en
wetenschappelijke verdiensten zijn niet te onderschatten. Melchings
chronologische biografie laat zien wat de slavist, docent, vertaler en
correspondent zoal teweegbracht. Het verlenen van praktische hulp aan Russische
dissidenten, het zorgen voor publicatie in het Westen van manifesten en stukken
van dissidente schrijvers als Andrej Sacharov en Andrej Amalrik was eigenlijk
niet meer dan een logisch uitvloeisel van Karels principes. Wat dat betreft is
de titel van de biografie zeer goed gekozen. Van het Reve verwierf zijn
principes en inzichten vooral door eigen denkwerk. Een filosoof die hem
daar een beetje bij hielp was Karl Popper (1902-1994). Popper ontwikkelde een
criterium om wetenschap te onderscheiden van non-wetenschap. Een en ander sloot
aan bij Karels eigen, deels intuïtieve, gedachten hierover. De theorieën van
Sigmund Freud bijvoorbeeld en bepaalde aspecten van de evolutieleer van Darwin
werden in dit kader door VhR op de korrel genomen. Hij was trouwens nooit te
beroerd om zich in zijn beschouwingen vrolijk te maken over zgn. idées reçues
en opinions chic. Onder het pseudoniem Henk Broekhuis pakte hij dit type
vastgeroeste ideeën en ‘algemeen aanvaarde’ opvattingen vrolijk aan. Zijn werk
leverde hem in 1981 de P.C. Hooftprijs op.
Melching voorzag deze biografie
van een bibliografie, een persoonsnamenregister en uitvoerige annotaties.
Willem Melching: De Zelfdenker. Karel van het Reve 1921-1999,
Prometheus, Amsterdam 2023, 413 p. : ill. ISBN 9789044650389. Distributie
L&M Books
deze pagina printen of opslaan