Vertaald proza

BOEKEN NR. 7, SEPTEMBER 2023

Lisa Fittko: Vlucht over de Pyreneeën. Mijn tocht met Walter Benjamin

door Katja Feremans

Lisa Fittko (Oezjhorod, in het huidige Oekraïne, 1909 - Chicago, 2005) komt uit een Joodse familie. Ze groeide op in Budapest en Wenen. Later, in Berlijn, was ze actief in het antifascistische verzet. Na Hitlers machtsovername in 1933 vluchtte ze naar Tsjechoslowakije. Daar ontmoette ze in Praag Hans Fittko (1903-1960), een Berlijnse journalist. Vanwege zijn fervente anti-Hitler stem was ook hij op de vlucht. Om ogenschijnlijk als echtpaar naar veiliger oorden te kunnen reizen, lieten ze zich door een rabbijn trouwen. Eerst trokken ze naar Zwitserland, vervolgens naar Amsterdam en tot slot belandden ze in 1939 in Parijs.  

In Vlucht over de Pyreneeën beschrijft Lisa Fittko de ontstellende gebeurtenissen die haar leven bepaalden in de jaren 1940/1941. Haar memoir verscheen pas in 1985. Nu, nog eens bijna veertig jaar later, is het vertaald. Haar toon is bescheiden, maar de feiten spreken voor zich en onthullen een heldhaftige, koelbloedige en groothartige vrouw. De ondertitel ‘Mijn tocht met Walter Benjamin’ verwijst naar de onderneming die als haar gloriemoment beschouwd wordt. Vlucht over de Pyreneeën gaat echter over veel meer.
 
Wat voorafging: in mei 1940 trok het Duitse leger België, Nederland en Frankrijk binnen. België en Nederland capituleerden diezelfde maand nog. Tegen eind juni was ook Frankrijk in Duitse handen, op uitzondering van de zogenaamde Vrije Zone in het zuiden. Die werd vanuit Vichy bestuurd door de collaborerende regering onder leiding van de Franse maarschalk Pétain.
 
Antifascisten en vooral Joodse vluchtelingen uit Oost- en Midden-Europa waren door de Duitse opmars ook in Frankrijk niet meer veilig. Vanuit Marseille hoopten velen van hen Europa te verlaten. Onder diegenen die gevaar liepen, waren heel wat schrijvers, kunstenaars en intellectuelen, zo bijvoorbeeld de auteurs Heinrich Mann en Alfred Döblin, de kunstenaars Max Ernst en André Breton, en de filosofen Hannah Arendt en Walter Benjamin. Zij konden rekenen op de inspanningen van het Amerikaanse Emergency Rescue Committee (ERC) om hen in veiligheid te brengen.
 
Dit ruimere historische kader is achteraan in het boek geschetst. Het reddingswerk van het ERC en zijn spilfiguur Varian Fry is overigens ook het thema van de fel geromantiseerde Netflix-reeks Transatlantic (2023). In deze serie hebben ook Lisa en Hans Fittko een hoofdrol. In Vlucht over de Pyreneeën zet Lisa Fittko zonder een zweem van sensatie haar eigen ontzagwekkende verhaal neer.
 
Haar relaas begint in mei 1940. Vanuit Parijs wordt ze als ‘ongewenste buitenlander’ op een transport naar het vrouwenkamp in het Zuid-Franse Gurs gezet. Naarmate de Duitsers dichter komen, weten de kampbewakers nauwelijks nog waaraan zich te houden. Eind juni maakt Lisa Fittko van die verwarring gebruik om met een paar medestandsters zelf ontslagbewijzen te fabriceren. Daarmee komt zijzelf samen met een zestigtal andere vrouwen weg uit die beruchte ‘Hel van Gurs’. Tijdens haar vlucht naar het zuiden raakt ze na tal van verwikkelingen herenigd met haar wederhelft, Hans. Samen bereiken ze Marseille.
 
Hans Fittko heeft nochtans weinig vertrouwen in een overzeese vluchtroute. Hij zou liever ergens op het platteland onderduiken. Toch pluist Lisa Fittko onverminderd de emigratiemogelijkheden uit. Ze focust zich op de opties vanuit Portugal. De grootste uitdaging daarbij is het oversteken van de Frans-Spaanse grens. Vindingrijk als ze is, krijgt ze dankzij de burgmeester van Banyuls-sur-Mer weet van een geheim smokkelaarspad, waarlangs Spanje bereikbaar is.
 
Haar eerste verkenning van deze route is meteen haar meest legendarische expeditie. Ze brengt daarbij namelijk de Joodse filosoof Walter Benjamin en twee kennissen van hem over de bergkam naar de overkant. De overtocht is een succes, maar helaas berooft de achtenveertigjarige Walter Benjamin zich in het grensdorp Portbou van het leven, wanneer hij lucht krijgt van onvoorziene administratieve complicaties. Hij was er dan ook geen kei in om zichzelf te redden uit hachelijke situaties, dit in tegenstelling tot Lisa Fittko: ‘Om het land uit te komen moest je leren door de gaatjes te kruipen en met allerlei listen en kunstjes zien te ontsnappen uit het doolhof, dat steeds maar weer een nieuwe vorm aannam’.
 
Haar doortastendheid komt Varian Fry van het ERC ter ore. Hij slaagt erin haar en haar echtgenoot voor zijn kar te spannen. Onbaatzuchtig en met gevaar voor eigen lijf en leden brengen ze voor hem maandenlang hulpzoekenden via de Pyreneeën naar Spanje. Ze laten zich geenszins verlammen door de voortdurende angst om gearresteerd te worden vanwege een ontbrekend of verlopen legitimatiebewijs. Evenmin schrikken ze terug voor de bureaucratische papiermolen, die vluchtelingen veroordeelt tot bang afwachten tot ze echte of desnoods valse uitreisdocumenten in handen krijgen.
 
Voor het overgrote deel van haar relaas dook Lisa Fittko in haar geheugen. Slechts een aantal passages zijn gebaseerd op oude dagboeknotities. Het laatste hoofdstuk wijdt ze in vogelvlucht aan de veertig jaar na haar vertrek met Hans Fittko uit Frankrijk. Ze weken via Portugal eerst uit naar Cuba en ruilden het eiland in 1948 voor de Verenigde Staten. Het einde is een tot nadenken stemmende gedachtewisseling over fascisme en de Holocaust tussen Lisa Fittko en haar jongste nichtje. De conclusie? Denk nooit: ‘Bij ons kan zoiets niet gebeuren. Degenen die dat denken hebben niets geleerd’.
 
Lisa Fittko: Vlucht over de Pyreneeën. Mijn tocht met Walter Benjamin. Cossee, Amsterdam 2023, 285 p. : ill. ISBN 9789464520743. Vertaling van Mein Weg über die Pyrenäen. Erinnerungen 1940/41 door Michel Bolwerk. Distributie Pelckmans Uitgevers

deze pagina printen of opslaan